Uyghurlar diyaridiki iqtisadiy tereqqiyat we Uyghurlarning hoquqi

Eziz tingshighuchilar, “Heq-hoquq we Uyghurlar” témisida anglitip kéliwatqan yürüshlük programmining bügünki qismida muxbirimiz gülchéhre silerni, Uyghur élidiki iqtisadiy tereqqiyat we buningdin Uyghurlarni mehrum qaldurushni xitayning qanunliri we xelq'araliq ehdinamilerge tetbiqlighanda, Uyghurlar ige bolushqa tégishlik qaysi xil qanuniy heq-hoquqlardin mehrum yayduruluwatqanliqigha munasiwetlik qanuniy höjjetler bilen tonushturup ötidu.

Xitay metbu'atlirida, “Yéqinqi 10 yil Uyghur aptonom rayoni iqtisadiy tereqqiyati eng téz dewrge qedem basti” dep teshwiq qilinmaqta. Bularda körsitilishiche, 2002-yili Uyghur élining ichki ishlepchiqirish omumiy qimmiti 159 milyard 800 milyon yüen bolghan bolsa, 2011-yili 657 milyard 500 milyon yüen'ge yetken, mundaqche éytqanda, bolupmu shinjang xizmet yighini échilip Uyghur éli xitayning toqquz ölke we sheherning nishanliq yardem bérishi üchün bölüp bérilgen ikki yildin buyan Uyghur élining ishlepchiqirish qimmiti her yili 100 milyard yüendin köprek éship barghan.

Halbuki, bu iqtisadning 30% i xitay milyardérlar sehnisidin orun alghan 6 kishining qoligha merkezleshken, yeni pütün Uyghur élining omumiy iqtisadi, Uyghur xelqining tarixtin buyan qan teri bilen yighip kelgen maddiy bayliqliri, Uyghur élige köchmen bolghinigha 20yilgha yetmigen xitay köchmenlirining ilkige ötken bolup, omumiy iqtisadi 50 milyard dollar etrapida.

Tarixtin sodigha mahir millet dep nami bar Uyghurlardin néme üchün birer milyardér chiqmaydu?

Néme üchün xitayda tonulghan birer shirket yaki milliy tawar markisi yoq Uyghurlarning néme üchün birer nopuzluq qurulush shirkiti yoq? Uyghurlar qabiliyetsizmu?

Bu yaki Uyghurlar éytqandek, döletning Uyghurlarning yolini tosup bir qisim xitay köchmenlirige barliq bay bolush pursetliri yol we imkaniyitini yaritip bériwatqanliqidinmu?

Xitayning Uyghur aptonom rayonigha teyinligen re'isi nur bekri 2012-yilida qilghan yéngi yil nutqida “Bu yil yerlik maliye bulturqidin 40% éship, déhqanlarning otturiche kirimi 5432 yüen'ge yétip 789yüen ashti yeni 17%ashti....Xelq turmushini yaxshilashni barliq xizmetlirimizning mewqesi qilduq, ammining janijan menpe'itige munasiwetlik mesililerni hel qilishqa küch serp qilip her millet ammini téximu köp emeliy nepke érishtürimiz” dégenlerni sözligen idi.

Emma, oxshashla xitay radi'o torining-1 öktebirdiki xewiride, Uyghurlarning bu iqtisadiy tereqqiyatlardin chetke qéqiliwatqanliqini ashkarilaydighan mundaq neqil élindi “Xoten wilayiti az sanliq milletler topliship olturaqlashqan rayon, iqtisadi tereqqiy qilmighan, otturiche yilliq sap kirimi 3 ming yüen'gimu yetmeydu, xelqning turmush sewiyisi bir qeder töwen, töwen turmush kapaliti ammisi omumiy nopusning 20% din köprekini igileydu, ammining dawalinishi qiyin, qimmet bolush mesilisi gewdilik.”

Bulardin izdensek, emeliyette Uyghur élide soda sahesining milliy tengsizlik hemmidin éghir boluwatqan sahening biri ikenlikini körüwalalaymiz.

Uyghurlarda “Biz altun tawaq kötürüwalghan qelenderge aylanduq”, “Puli yoqning jéni yoq” dégendek eqliyelerni köp anglaymiz.

Uyghurlarning inkasidin qarighanda, ishsizliq we namratliq Uyghurlarda eng jiddiy hel qilishqa tégishlik mesile bolup kelmekte.

Emeliyette xitay hökümiti özi tüzgen qanunlargha ri'aye qilghan halda siyaset qollan'ghan bolsa, bu mesililer özlükidin hel bolghan bolatti, Uyghur aptonom rayonida aptonom hoquqigha ige Uyghurlarning iqtisadi jehette yüksek heq-hoquqi barliqi, xitayning milliy térritoriyilik aptonomiye qanunining 29, 30, we-31-maddilirida mundaq sherhlinidu:

29-Madda: milliy aptonomiyilik jaylarning aptonomiye organliri dölet pilanining yétekchilikide öz jayining maliye küchi, maddiy küchi we bashqa konkrét shara'itigha qarap yerlik asasiy qurulush türlirini öz aldigha orunlashturidu.
-30 Madda : milliy aptonomiyilik jaylarning aptonomiye organliri shu jaygha qarashliq karxanilarni, kespiy ishlarni öz aldigha bashquridu.

31-Madda: milliy aptonomiyilik jaylar döletning belgilimisige bina'en tashqi iqtisadi soda pa'aliyitini qanat yaydursa bolidu, gowuyüenning testiqi bilen tashqi soda portini qursa bolidu.

Xitay asasiy qanunining 117 maddisida yene “Milliy aptonom jaylarning aptonomiye organliri yerlik maliyini bashquridighan aptonomiye hoquqigha ige” dégen éniq jümle bar.

Bulardin bashqa, xitay imza qoyghan xelq'araliq kélishimlerdin, birleshken döletler teshkilatining 2007-yili élan qilghan “Yerlik milletlerning heq-hoquq ehdinamisi” diki qanuniy maddilar boyichimu, Uyghur élige yerlik bolghan Uyghurlarning özining bayliqliridin paydilinip, özining iqtisadini tereqqiy qildurush hoquqliri kapaletlinishi zörür idi.

Mezkur ehdinamining 20-maddisi mundaq belgilen'gen “Yerlik xelqler özlirige xas tereqqiyatlardin, barliq en'eniwi iqtisadiy pa'aliyetliridin toluq behrimen bolush üchün özlirining siyasiy, iqtisadi we ijtima'iy sistémilirini, organlirini muhapizet qilish we tereqqiy qildurushqa hoquqluq.”

21-Madda : “Yerlik xelqler héchbir ayrimichiliqqa duchar bolmastin, ma'arip, ishqa orunlishish, ish üchün terbiyilinish, öy makanliq bolush, pakiz su ishlitish, salametlik we parawanliq kapaliti qatarliqlarni öz ichige alghan barliq iqtisadi we ijtima'iy shara'itlirini tereqqiy qildurushqa hoquqluq.

Dölet ularning iqtisadi we ijtima'iy shara'itlirining üzlüksiz yaxshilinishi üchün ünümlük tedbirlerni, hetta zörür tépilghanda alahide tedbirlerni élishi kérek.”

Bu xelq'araliq qanunning 26-maddisi “Yerlik xelqler, tarixtin buyan ige bolghan, ishletken we qolgha keltürgen tupraqlirini, térritoriyilirini we bayliq menbelirining igidarchiliq hoquqini saqlap qélishqa hoquqluq” dep belgilen'gen.