Сараһ кук: “хитайдики мәнивийәт күрәшлиридә уйғурлар еғир бәдәл төлимәктә!” (1)

Мухбиримиз әзиз
2018.07.12
medeniyet-kurishi-uyghur-bedel.jpg Сараһ кук ханимниң “хитайдики мәнивийәт күрәшлиридә уйғурлар еғир бәдәл төлимәктә!” әсириниң муқависи.
freedomhouse.org

Хитайниң хәлқарада йеңидин баш көтүргән сиясий вә иқтисадий гәвдигә айлиниши өз нөвитидә буниң арқисиға йошурунған көплигән сәлбий вә аҗиз нуқтиларни йошурушқа аҗиз келиватқанлиқи мәлум. Буниң ичидә әң типик болғини хитай һөкүмитиниң өз контроллуқини диний саһәгә кеңәйтиши, шуниңдәк динлардики илаһий нопузниң орниға компартийәниң сиясий нопузини сәпләш урунушидур. Дәл мушундақ интилиш сәвәбидин хитай һөкүмитиниң контроллуқида болуватқан уйғур җәмийитидә динниң хитайчилишиши һәққидики тәшвиқатлар һәмдә буниңға четишлиқ амиллар түпәйлидин көплигән иҗтимаий паҗиәләр оттуриға чиқмақта.

Америкидики “әркинлик сарийи” ниң хадими сараһ кук ханимниң 2017-йили нәшр қилинған “хитайдики мәнивийәт күрәшлири: ши җинпиң дәвридики диний җанлиниш, бастуруш вә қаршилиқ һәрикәтлири” намлиқ әсиридә әнә шу мәсилиләр омумий нәзәр вә айрим-айрим темилар бойичә йорутулған. Сараһ кук йиллардин буян хитайдики диний мәсилиләр саһәсидә өзиниң өткүр пикири билән америкидики көплигән даңлиқ ахбарат васитилиридә сөз қилип келиватқан мутәхәссисләрниң бири. У бу йеңи әсәрдә уйғур деһқанниң етизлиқта намаз оқуғанлиқи үчүн тоққуз йиллиқ қамаққа һөкүм қилиниши, тибәт раһиблириниң “вәтәнпәрвәрлик тәрбийәси” өгинишлиридә буддизм тәлиматини қайтидин шәрһиләшни өгинишкә мәҗбурлиши дегәндәк кичик мисалларни кәлтүрүш арқилиқ диний етиқад билән мәшғул болушни истигән кишиләрниң нөвәттә қандақ қисмәтләргә дуч келиватқанлиқини чүшинишлик қилип йорутуп бәргән.

Апторниң баян қилишичә, 2012-йили ши җинпиң хитай компартийәсиниң баш секретари болғандин кейин һәр дәриҗилик хитай даирилириниң диний саһәгә болған контроллуқи вә зиянкәшлики тарихтики әң юқири пәллигә йүзләнгән. Буниңға мас һалда диний саһәдики җанлиниш, бастуруш һәмдә қаршилиқ һәрикәтлириму охшаш болмиған шәкилләрдә оттуриға чиқишқа башлиған. Шуниң билән биргә бу хил йүзлинишләрдики һәрикәтләндүргүч күчниң немә икәнликини кәң-кушадә муһакимә қилған.

Биз бу һәқтики соаллиримизни аптор сараһ кукниң өзигә сунғинимизда бу һәқтә тәпсилий чүшәнчә бәрди. Болупму бу әсәрниң омуми мәзмуни һәққидә оқурмәнләрниң китаб муқависиға қарапла буниң тибәтләр һәққидики бир әсәр икәнликини тәсәввур қилидиғанлиқини ейтқинимизда буниң пәқәт әсәрниң омуми мәзмунини техиму яхши әкс әттүрүш үчүн қоллинилған бир усул икәнликини билдүрди.

У бу һәқтә мундақ деди: “биринчидин, бу доклат ялғуз тибәтләр һәққидики мәзмун биләнла чәкләнмәйду. Тибәт буддизими биз бу доклатта қарап чиққан сәккиз түрлүк асасий диний категорийәниң бири. Бу доклатта биз хитайда диний етиқад паалийәтлириниң җанлиниши, бастурулуши вә буниңға қаршилиқ көрситиш хаһишиниң омуми әһвалиға қарап чиқишни мәқсәт қилдуқ. Чүнки доклатимизниң мавзусиму мушу һәқтә болғачқа биз мушуниңға мунасивәтлик әһваллар һәққидә тохталмақчи болдуқ. Доклат тәйяр болғандин кейин униң муқависиға мәзкур доклатниң омумий мәзмунини биваситә тәсвирләп берәләйдиған бир парчә рәсим тепиш зөрүр болуп қалди. Әмма бу бизгә асанға чүшмиди. Чүнки бу рәсим шундақ бир рәсим болуши лазим идики, бу рәсим арқилиқ ғәрб дунясидики оқурмәнләргә һәм җәңгаһниң һәм мәнивийәт дунясиниң қош тәсвирини тәқдим қилиш зөрүр иди. Шу сәвәбтин мушу рәсим талланди. Әмма бу доклатниң мавзусиға яки униң мундәриҗисигә нәзирини ағдурған һәрқандақ киши оңайла буниң хитай тәвәсидә мәвҗут болуватқан диний җамаәт һәққидики бир әсәр икәнликини биливалалайду. Йәнә келип бу әсәрниң мәзмуни ялғуз тибәтләр биләнла чәклинип қалмайду.”

Сөһбәт җәрянида биз сараһ ханимдин немә үчүн сабиқ совет иттипақи яки башқа коммунистик һакимийәтләр, җүмлидин һазирқи хитай компартийәсиниң “дин мәсилисини баш болуп бир яқлиқ қилиш лазим” дәйдиған қарашта болидиғанлиқини сориғинимизда буниңда икки түрлүк сәвәбниң барлиқини алаһидә тәкитлиди. Униң қаришичә, коммунистик һакимийәтләр һәрқачан авам хәлқниң өзлиригила садақәтмәнлик көрситишини арзу қилидиған болуп, бу хил садақәтмәнлик башқа йөнилишкә бурулуп кәткән һаман коммунистик һакимийәт буниңдин алақзадә болиду. У бу һәқтә мундақ деди: “мениңчә, буни мундақ икки нуқтидин чүшиниш зөрүр: биринчиси, омумән қилип ейтқанда, хитай компартийәси өзлиригә беқинди болмиған һәрқандақ идеологийә яки иҗтимаий гәвдидин толиму раһәтсизлик һес қилиду вә буниңға тақәт қилалмайду. Йәнә келип пуқралар компартийәни бир яққа қайрип қойған һалда өз садақитини көрситиши мумкин болған һәрқандақ улуғлаш обйекти компартийәни бәкму биарам қилиду. Йәнә келип бу хил улуғлаш обйекти диний вә мәниви саһәгә мәнсуп шәйиләр болғанда техиму шундақ болиду. Чүнки хитай компартийәсиниң тәбири бойичә, динниң арқисиға йошурунған чүшәнчиләр һәрқачан инсанлар билән худаниң яки илаһий қудрәт игисиниң вә яки шуларниң нәзиридә муқәддәс, дәп қаралған улуғлуқ обектиниң оттурисидики мунасивәт болуп чиқиду.”

Сараһ кук ханимниң қаришичә, хитай компартийәси диний реаллиқ билән әмәс, бәлки марксизм арқилиқ диний мәсилиләрни һәл қилиш тәшәббусида болуп кәлгән. Буму өз нөвитидә хитай компартийәсиниң динға қарши һакимийәт болуп чиқишини бәлгилигән. У бу һәқтә мундақ деди: “иккинчиси, хитай компартийәси һәрқачан ‛дин-марксизмниң чоңқур тәсиригә учриған‚ дәп қарайду. Дәрвәқә, кишиләр хитайға, у җайдики истемал йүзлинишигә, хитайчә капитализмға нәзирини ағдурса асанла ‛бу җайда һөкүм сүргүчи растинла бир компартийә һакимийитиму әмәсму?‚ дәп теңирқап қалиду. Әмма бу һакимийәтниң диний ишларға даир сиясәтлиригә қарайдиған болса техиму һәйран қаларлиқ ишларни байқаймиз: тәтқиқ қилиш, бу һәқтә сөһбәтлишиш, диний саһәдики мутәхәссисләрниң бу һәқтики язмилирини вә алақидар һөҗҗәтләрни нәзәрдин өткүзүш арқилиқ шуни ениқ көрүп йетимизки, хитай компартийәсиниң бу җәһәттики пүтүн ой-хияллири марксизмлиқ идийәниң бәкму чоңқур тәсиригә учриған. Йәнә келип хитай компартийәси атеизмлиқ характери бәкму рошән болған бир сиясий партийә. Бу партийә изчил ‛дин- хитай җәмийитидә барғансери суслап маңиду‚ дәп ишинип кәлгән. Шу сәвәбтин улар түзүп чиққан көплигән сиясәтләр дәл мушу тәсәввур асасида вуҗудқа чиққан. Шуниң билән биргә хитай компартийәси түрлүк-түмән чарилар билән ашу җәрянни тезлитишкә күч сәрп қилған. Нәтиҗидә, диний саһә бир болса биваситә бастурушқа дуч кәлгән, бир болса узақни көзлигән һалда диний саһәгә қаритилған чәклимиләр оттуриға чиққан. Мәсилән, балиларниң диний паалийәтләргә қатнишишиға көплигән чәклимиләрни қоюш, шу арқилиқ бу балилар иккинчи әвлад хитай пуқраси болуп чоң болғанда уларниң өз ата-анилиричилик диний туйғуда болмаслиқини арзу қилиш хаһиши дегәнләр дәл мушуниң җүмлисидин.”

Биз бундақ әһвалда нөвәттә уйғурлар дияридики диний муәссәсәләргә хитай байриқиниң есилиши, имамларниң хитай байриқини көтүрүшкә мәҗбурлиниши, шуниңдәк һәҗ сәпиригә атланған һаҗилар өмикиниң йолға чиқиштин илгири хитай компартийәсигә өз садақитини билдүрүшкә мәҗбурлиниватқанлиқи қатарлиқ әһвалларни хитай компартийәсиниң бу хилдики “садақәтмәнлик” чүшәнчиси билән қандақ бағлаш мумкинликини сориғинимизда буниң әксичә үнүм беридиған чарилар икәнликини ейтти. У бу һәқтә мундақ деди: “бу толиму ечинишлиқ бир әһвал. Шуниң билән биргә хитайда дин билән диний сиясәт оттурисида җиддийлик пәйда қиливатқан амилларниң бир қисмидур. Йәнә келип бу хилдики һадисиләр һазир көпләп йүз бериватиду. Әмәлийәттә хитай иқтисадни сиртқа ечиветип, җәмийәтни заманивилаштурушқа йүзләнгәндин кейин диний саһәму буниңға мас һалда гүллинишкә башлиди. Бу һал ислам динидин башқа динлардиму асасән охшаш йосунда оттуриға чиқти. Шуңа хитайда дин билән диний сиясәтләрни чөридигән көплигән җиддийликләр дәл мушу атеизмчи сиясий партийәниң ‛дин барғансери аҗизлап йоқилип маңиду‚ дәйдиған чүшәнчиси билән заманивилиққа йүзлиниватқан җәмийәт оттурисидики зитлиқ түпәйлидин оттуриға чиқиватиду. Һалбуки, әмәлийәттә бизниң көргинимиз дәл буниң әксичә әһвал болуп чиқти, шундақла барғансери көп сандики кишиләр охшаш болмиған шәкилләрдики диний паалийәтләргә иштирак қилидиған болуп кәтти. Улар мушу арқилиқ өзлириниң мәниви дунясини чүшинишкә вә уни техиму мукәммәлләштүрүшкә хуштар болуп кәтти.”

Мәлум болушичә, хитай компартийәсиниң диний паалийәтләрни чәкләшни көзлигән бу хилдики тәдбирлири нөвәттә йеңичә шәкилләрдә оттуриға чиқиватқан болуп, буниң күткән үнүмгә еришиши толиму гуманлиқ, дәп қаралмақта икән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.