Xitayning Uyghur DNA ewrishkilirini yighishi xelq'ara axbaratning diqqitini qozghidi

Xitay alahide qoralliq saqchilirining jüme namizidin qaytqan Uyghurlarni nazaret qiliwatqan körünüsh. 2014-Yili 23-may, ürümchi.

Amérika birleshme agéntliqining 16‏-aprél xewiride, Uyghur aptonom rayonluq saqchi organlirining mezkur rayonda keng kölemlik DNA ewrishkisi yighishni yolgha qoyuwatqanliqini bildürüp, uning 2016-yili séntebirde ikki qétim omumiy qimmiti 12 milyonluq DNA ewrishkisini analiz qilish we retlesh üskünilirini sétiwalghanliqini ashkarilighan.

Birleshme agéntliqining kishilik hoquq közitish teshkilatining we ürümchi, yeken qatarliq jaylardiki saqchi emeldarlirining sözlirini neqil keltürüp bergen xewiride, sétiwélin'ghan üskünilerning ichide DNA ewrishkisini analiz qilish eswabidin bashqa awaz xatirilesh, 3 ölchemlik portérit sizish üskünilirining barliqini bildürgen.

Shuning bilen birge, shu küni yene kishilik hoquq közitish teshkilati doklat élan qilip, xitayning Uyghur rayonidiki DNA ewrishkilirini yighish meshghulatining diqqet qozghawatqanliqini ilgiri sürgen idi.

Bu xewer amérika, en'gliye, gérmaniye, xongkongda, hindistan, pakistan, türkiye qatarliq ellerning gézit-zhurnal, ijtima'iy taratqulirining 16‏-apréldiki sanlirida keng orun aldi. Amérikaning “Washin'gton pochta géziti”, en'gliye “Musteqilliq géziti”, xongkong “Jenubiy junggo etigenlik pochta géziti” qatarliq bu gézit-zhurnal we ijtima'iy taratqular birleshme agéntliqining xewirini köchürüp basqan.

Bezi kishilik hoquq mutexessislirining qeyt qilishiche, xitayning Uyghur DNA ewrishkilirini yighish pilani xelq'ara axbaratning diqqitini qozghishidiki seweb, bu pilanning pütün bir milletni yaki pütün bir ijtima'iy topni nishan'gha élishi bilen munasiwetlik.

Gérmaniye “Xeter astidiki xelqler jem'iyiti”ning re'isi ulrix déli'us mundaq deydu: “Bu yerdiki so'al, bu mesile bir kishining ehwaligha alaqidar shexsi mesile emes yaki sherqiy türkistandiki melum bir shexsning jazalinish mesilisi emes. Bu, pütün bir millet duch kéliwatqan mesile. DNA Ewrishkisini toplash mesilisi xitayda Uyghurlar duch kéliwatqan jazaning kölimini körsitip béridu. Ularning sherqiy türkistanda qiliwatqini pütün bir milletni jazalashtin bashqa nerse emes. Bu nerse pütün Uyghurlarni gumanliq, dep qarashtek mentiqining mehsuli.”

Bezi xitay öktichilirining qarishiche, melum bir milletni nishan qilip, ularning DNA ewrishkisini yighish irqchiliqning ipadisidur. Amérikida turushluq ataqliq xitay öktichi wéi jingshing, buning 2‏-urushidiki fashistlarning qilmishigha oxshap qalghanliqini ilgiri sürdi.

Wéy jingshing mundaq deydu: “Bu, irqchiliqqa yéqinliship qalidu. Bu qilmish kishilerning alahide diqqet qilishigha erziydu. Sen eger ilmiy tetqiqat nuqtisidin qilghan bolsang, elwette hemme dölet buni qilidu. Biraq, bu döletler pütünley kishilerning ixtiyariyliqi bilen ularning DNA ewrishkilirini toplap, her qaysi milletlerning qan tipini tekshüridu. Bu bashqa bir ish, bu ilmiy tetqiqat. Biraq uning pütün xelqni seperwer qilip, ularning DNA ewrishkisini yighishi, bu pütün xelqni gumandar ornigha qoyghanliqtur.”

Wéy jingshing ependi yene, xitayning Uyghur DNA ewrishkilirini toplashtiki meqsiti Uyghurlargha taqabil turush ikenlikini ilgiri sürdi. Wéy jingshing mundaq deydu: “Emeliyette xitay hökümitining pütün xelqning DNA ewrishkisini yighishi, shübhisizki, ilmiy tetqiqat üchün emes. Uning bu herikiti bek heddidin ashqanliq. Bu ilmiy tetqiqat da'irisidin pütünley halqip ketken. Ular bu arqiliq Uyghurlargha taqabil turushni oylaydu. Ularning meqsitini Uyghurlar ichidiki ‛térrorchilar‚, diniy radikallarni ayrish désimu, lékin axirqi meqsiti pen tetqiqati emes, Uyghurlarni kontrol qilish. Buninggha gherb elliride hergiz yol qoyulmaydu. Her qaysi döletlerning öz aldigha qanuni bar. Bu qanunlar bir az perqlensimu, biraq omumi prinsip DNA ewrishkisi ixtiyariy yighilidu we mexpiyetlik saqlinidu. Ikkinchi, séning tetqiqating irqchiliq we siyasiy mesililerge chétilmasliqi kérek. Xitay hökümitining Uyghur rayonidiki ewrishke yighish herikiti bu prinsiplargha xilap.”

Biraq ulrix déli'us ependi, xitay we Uyghur rayonida DNA ewrishkilirini yighish mesilisidiki eng chong mesililerning biri, ochuq-ashkariliq mesilisi ikenlikini bildürdi.

U mundaq deydu: “Méningche, eng chong mesile, ular bu DNA ewrishkilirini yighip, néme ishqa ishlitidu, dégen mesilide ochuq-ashkara bolmasliqdur. Ottura yawropa elliride yüz bergen DNA toghrisidiki bes-munazirige egiship, bizdimu da'im DNA toghrisida keng kölemlik bes-munazire yüz bérip, kimler DNA sanliq ambirigha kireleydu, puqralarning DNA ewrishkilirining qandaq bir terep qiliniwatqanliqini bilish hoquqigha qandaq kapaletlik qilish mesilisi talash-tartish qilinip turidu. Biraq, bu munazire xitayda bolup baqmidi. Chünki, xitayda démokratiye yoq. Puqralar DNA sanliq melumat ambirigha kirelmeydu. Xitayda siz DNA ewrishkingizning toghra yolgha ishlitiliwatqan yaki ishlitilmeywatqanliqini bilmeysiz.”

Birleshme agéntliqining 16‏-apréldiki xewiride mutexessislerning sözini neqil keltürüp qeyt qilishiche, Uyghur aptonom rayonluq saqchi organlirining sétiwalghan DNA eswablirining iqtidari toluq ishqa sélinsa, her küni 10 ming, bir yilda bir qanche milyon DNA ewrishkisining arxipini turghuzush mumkinken.

Bélgiye lé'uwén uniwérsitétining gén ilmiy tetqiqatchisi ywés moré'a'u, birleshme agéntliqigha bergen uchurida, Uyghur aptonom rayonluq saqchi organliri sétiwalghan eswablarning kölimi “Da'iriler mezkur rayonda zor kölemlik DNA ambiri yaki pütün Uyghurlarning DNA ambirini qurushni pilanlawatamdu, dégen heqliq endishini peyda qilidu” dégen.