Uyghur rayonida intérnét meshghulatlirigha qarita nazaret we jazalash dawam qilmaqta

Muxbirimiz irade
2017.09.06
ababekri-muhemmet-uchur-erkinliki.jpg 28-Iyul yeken weqesi heqqide tashqi dunyagha uchur yollighan 22 yashliq ababekri muhemmet xitay da'iriliri teripidin yalghan uchur tarqitish we ighwagerchilik qilish bilen eyiblen'gen.
Social Media

Uyghur éli da'irilirining intérnét tori we yanfon'gha qaratqan nazaret qilishi qattiq küchiyiwatqan bir mezgilde, intérnét torida qilghan meshghulati seweblik tutqun qilinip, délo turghuzuluwatqanlarning sanimu köpeymekte. Uyghur aptonom rayonidiki tor bashqurush da'irilirining belgilimilirige asasen, bashqilar torgha chiqarghan atalmish qanunsiz mezmunlarni körüshningmu qanunsizliq hésablinidighanliqi delillendi.

Xelq'aradiki kishilik hoquq organliri xitay hökümitining Uyghur aptonom rayonida intérnétqa qaratqan kontrolini we kishilerning pikir erkinliki, uchurgha érishishtek eng asasiy hoquqlirini éghir derijide depsende qiliwatqanliqini tenqid qiliwatqan bir mezgilde, Uyghur rayon da'iriliri kishilerning intérnét torida qilghan meshghulatlirini qattiq nazaret astigha élishni hem uni jazalashni dawam qilmaqta. Téxi 31-awghust küni Uyghur aptonom rayonluq alaqe torini bashqurush idarisi yette nepiri Uyghur, jem'iy 13 kishini intérnét toridiki atalmish “Qanunsiz” meshghulatliri üchün bir terep qilghanliqini élan qilghan bolsa, 5-séntebir charshenbe küni xoten wilayetlik j x idarisi tor bixeterlik tarmaq etriti xotendiki bir tordashning “Sina bilogi” da “Térrorluqqa a'it ighwa” tarqatqanliqi üchün qolgha élin'ghanliqini jakarlidi.

Uyghur rayon da'iriliri bu yil 5-aydin bashlap, mushu xildiki intérnét torida qanunsiz uchur tarqatqan dégen jinayet bilen bir terep qiliniwatqan kishilerning tizimlikini élan qilishqa bashlighan. Jümlidin, 5-ayning 2-küni yéngi “Alaqe tori axbarat uchurliri mulazimitini bashqurush belgilimisi” ni élan qilip, téléfon epliri arqiliq “Ziyanliq” uchur tarqatquchilarning qilmishigha qarap turup oxshimighan derijide jinayi jaza békitishni qarar qilghandin béri, arqimu-arqidin mushu xildiki délolar uqturush qilinip ahalilerge agahlandurush béridighan xewerler köpeygen idi.

Biz Uyghur rayonluq ijtima'iy alaqe tori qanunsiz we nachar uchurlarni pash qilish téléfonigha téléfon qilip, torda qandaq mezmunlarning qanun'gha xilap uchur qatarida bir terep qiliniwatqanliqini soriduq. Téléfon'gha chiqqan xadim so'alimizgha jawab bérip, adette “Zorawanliq, térrorluqqa a'it mezmunlar, dini radikalliq we shundaqla shinjangning iqtisadiy-siyasiy weziyiti, döletning siyasiy tüzülmisige munasiwetlik mezmunlar” ning hemmisining qanun'gha xilap mezmun dep qarilidighanliqini bildürdi. Bu pash qilish téléfonidiki xadimning sözidin melum bolushiche, torda bundaq mezmunlarni hembehirleshla emes, bashqilar teripidin hembehirligenlerni körüshmu we uni körüp turup pash qilmasliqmu qanun'gha xilapliq qilghanliq dep qarilidiken.

Derweqe, peyshenbe küni xoten wilayetlik j x idarisi tor bixeterlik tarmaq etriti teripidin u bir neper tordashning torda ighwa tarqatqanliqi üchün qolgha élinip bir terep qilin'ghanliqigha a'it xewerde yene ighwa tarqatqanlardin sirt, ighwagha ishen'güchilerningmu jazalinidighanliqi éniq qilip yézilghan. Uningda mundaq déyilgen: “Tor dunyasi qanunning sirtida emes, ighwa toqush, ighwa tarqitish qanun'gha xilap qilmish hésablinidu, keng tordashlar tordiki yalghan-yawidaqlargha angliq taqabil turup, ighwa tarqatmay, ighwa toqumay, ighwagha ishenmey, delillenmigen uchurlarni xalighanche tarqatmasliqi, xalighanche özgertmesliki kérek. Undaq bolmaydiken, munasip qanuniy jawabkarliqni üstige alidu. Qesten ighwa tarqatquchilar, ighwagha ishen'güchilerni j x organliri qanun boyiche qattiq jazalaydu.”

Buningdin sirt, Uyghur élidiki qanunchiliq tor bétining ündidardiki sehipisidimu ilgiri mushu xildiki bir uqturush chiqirilghan idi. Uqturushta mundaq déyilgen:
“Bezilerning eyni waqittiki sezgürlüki we munasiwetlik qanun éngining yuqiri bolmasliqi seweblik yene bir jehettin élip éytqanda hazir rayonimizda tordiki jinayi qilmishlargha zerbe bérish dolqunining ashurulushigha egiship, hazir bezi tordashlar özining eyni waqitta taza érengshimey turup chemberge chiqirip qoyghan yazma, süretliridin, hembehirligen ulanmiliridin ghem yep ensirep olturmaqta. Torgha köp nerse yollaydighan tordashlarning bu endishisi téximu küchlük, ular burun néme chiqirip qoyghandimen, qandaq témigha yürek bérip qoyghandimen dégendek xiyallar bilen xatirjemliki buzulmaqta.... Eger ündidarning xatirjemlikini buzushini xalimisingiz u halda ündidar hésabingizni menggülük öchürüwéting, téngshün shirkiti yéqinda ündidargha hésabatni biraqla öchürüwétidighan iqtidarni qoshti”

Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi hénriy shajéski ependi bolsa yuqiridiki ehwalni Uyghur élide berpa qiliniwatqan “Saqchi döliti” sistémisining bir parchisi, dep körsetti. U mundaq dédi: “Menche bu ‛saqchi döliti sistémisi‚ qurulushining kücheytip élip bériliwatqanliqining bir ipadisi. Xitay hökümiti kishilerni nazaret qilishni mikro derijige élip bardi. Ular kishilerning téléfonlirinila emes, ularning néme oylawatqanliqinimu, yeni ularning idiyesinimu kontrol qilishqa urunuwatidu. Bolupmu kishilerning hökümet toghrisidiki oy-pikirlirini qattiq kontrol qiliwatidu. Bu bizge xitay hökümiti toghruluq némini ipadilep béridu, dégende xitay hökümiti 60 yildin buyan Uyghur élini bashqurushta peqet bixeterlik tedbirlirini ashurush we rayonni herbiyleshtürüsh usulini qollandi. Démek, xitay hökümiti qandaq qilghanda Uyghurlar bilen hemkarliship, ularni dölet iqtisadining, siyasitining bir parchisi haligha ekélimiz deydighan chüshenchidin néri. Xitayning Uyghurlardiki naraziliqni bir terep qilish usuli peqetla téximu köp bixeterlik tedbiri ishlitishtin ibaret.”

Uyghur éli weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan adriyan zénz qatarliq tetqiqatchilarmu xitay hökümitining Uyghur élide yolgha qoyuwatqan teqib we kontrol sistémiliri üstide toxtilip, hökümetning puqralar üstide mutleq kontrolni ishqa ashuruwatqanliqini bildürgen idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.