“2015-Yili Uyghur rayonida kishilik hoquqqa xilapliq qilish dawamliq kéngeygen”

Xitay qoralliq küchlirining “Térrorluqqa zerbe bérish” manéwiridin körünüsh. 2014-Yili 6-iyun, xoten.

Kishilik hoquq közitish teshkilatining yilliq doklatida, 2015‏-yili xitayda ipade erkinliki, yighilish, teshkilatlargha uyushush we diniy erkinlikni öz ichige alghan asasiy kishilik hoquqning keng kölemlik boghushqa uchrighanliqi otturigha qoyulghan.

Doklatta qeyt qilishiche, bu bir yilda ölüm jazasi bérilidighan jinayet türlirini 46 ge qisqartish, méyip oqughuchilarning aliy mektepke kirishini qulaylashturush qatarliq bezi ijabiy ilgirileshler yüz bergen bolsimu, emma xitayning omumiy kishilik hoquq tereqqiyati selbiy yönilishke qarap mangghan.

Doklatta mundaq deydu: “Xitay bashliqlar uniwérsal kishilik hoquq ölchemlirini ret qilip, buni ‛chet'elning singip kirishi‚ dep süretlep keldi. Bu idiyeni qollighanlarni jazalidi. (Da'iriler) bezi yéngi belgilimilerni chiqirip, eslidinla intayin cheklik ipade we diniy erkinlikke qattiq zerbe berdi.”

Kishilik hoquq közitish teshkilatining ijra'iye diréktori kennis rot charshenbe küni türkiyening istanbul shehiride ötküzgen axbarat yighinida, 2015‏-yili xitay qatarliq istibdat döletlerde ijtima'iy teshkilatlarni basturush kücheygenlikini bildürdi.

Kennis rot bu döletlerning ijtima'iy teshkilatlarni basturushni kücheytishidiki seweblerni chüshendürüp mundaq dédi: “Ötken yili bizning diqqitimizni qozghighan alahide nuqta shu, istibdat hökümetler ijtima'iy teshkilatlardin qorqup ketti. Hazir shu nerse roshenleshtiki, ammiwi teshkilatlar ijtima'iy taratqularning yardimide bolupmu tor we qol téléfonlirining yardimide téximu küchlendi. Chünki, bu, yéngi téxnika bilen qorallan'ghan ammiwi teshkilatlarning xelqni téximu asan teshkillep, hökümetke naraziliq bildürüshini qolaylashturdi. Biz buning küchini ereb baharida, ukra'ina meydan inqilabida, xongkong merkezni ishghal qilish heriketliride körduq.”

Kennis rot yene, istibdat döletlerdiki ijtima'iy teshkilatlarni basturush herikitining xitay bilen rusiyede alahide gewdilik ipadilen'genlikini eskertti.

Kennis rot mundaq dédi: “Ijtima'iy teshkilatlardin qorqush ehwali rusiye bilen xitayda alahide gewdilik ipadilendi. Chünki, putin bilen shi jinping her ikkisi öz xelqi bilen ghiyabi toxtam tüzdi. Ular shuni dédi, men silerge iqtisadi güllinish élip kélimen, emma siler bizni jawabkarliqqa tartmaysiler. Biraq, bu toxtam iqtisad dawamliq yaxshi bolsa aqatti. Emma hazir iqtisadi qiyin ehwalda. Hazir u rehberler xelqning naraziliq bildürüshidin we isyan kötürüshidin qorquwatidu. Netijide, biz rusiye bilen xitayning misli körülmigen derijide ijtima'iy teshkilatlarni basturushqa bashlighanliqini körüwatimiz.”

Kishilik hoquq közitish teshkilati 2016-yilliq doklatida yene, ötken yili Uyghur rayonida kemsitish, basturush we asasiy kishilik hoquqni cheklesh dawamliq kéngeygenlikini ilgiri sürgen.

Doklatta xitayning rayonda uchurni qattiq kontrol qiliwatqanliqini tenqidlep, bu mezgilde “Merkizi we yerlik siyasetke qarshi tinch naraziliq heriketler bilen birge, partlitishqa oxshash zorawanliq weqeler oxshashla yüz berdi. Emma da'iriler shinjangda uchurni qattiq kontrol qilghachqa bu xil zorawanliq yaki tinch naraziliq heriketlirining tepsiliy ehwali bek müjmel” dep körsetken.

D u q ning bash katipi nurmemet musabay mezkur doklatni mu'eyyenleshtürdi. U, musteqil xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining bu xil doklatlarni élan qilishi mesilini hel qilmisimu, emma u gherb we b d t kishilik hoquq organlirining Uyghur mesilisige bolghan chüshenchisini chongqurlashturidighanliqini we ularning siyasitige tesir körsitidighanliqini bildürdi.

Nurmemet musabay, “Bu teshkilatlarning emeliy küchi bolmighan bilen ularning bitereplik salahiyiti bilen toplighan melumatliri yawropa birlikige oxshash emeliy küchi bar teshkilatlarning tedbir élishigha paydiliq. Awularning toplighan sanliq melumatlirigha mawular ishinidu we étibar béridu. Kishilik hoquq közitish teshkilatining yollighan bu doklati elwette Uyghur mesilisining buningdin kéyinki xelq'ara sorunlarda otturigha qoyulushigha az-tola paydisi bar. Chünki, bu xelq'ara organlar kishilik hoquq közitish teshkilati, xelq'ara kechürüm teshkilatigha oxshash bu teshkilatlarning doklatlirigha qaraydu we ularning menbelirini asasliq menbe, toghra menbe, dep ishinidu. Shunga ularning doklatliridin kelgüside paydilinidu” dédi.

Doklatta xitayning Uyghur rayonidiki térrorluqqa qarshi turush herikitini tenqidlep, uning öktichilikni jinayilashturghanliqini, diniy étiqadni chekligenlikini, téximu köp Uyghurning öltürülgenlikini ilgiri sürgen.

Doklatta mundaq deydu, “Xitay hökümiti 2014‏-yili Uyghur rayonida bashlighan térrorluqqa qarshi turush herikitini 2015‏-yili yene dawamlashturup, rayon'gha téximu köp amanliq küchlirini orunlashturghan. Yéngi qanun we belgilimilerni yolgha qoyup, öktichilikni jinayilashturghan, musulman Uyghurlarning diniy ibaditige cheklime qoyghan. 2014‏-Yilning otturiliridin buyan da'iriler téximu köp Uyghurni tutqun qilghan, qolgha alghan yaki öltürgen. Saqchilar ularning qanunsizliq qilghanliqi yaki térrorluq pa'aliyetler bilen shughullan'ghanliqini ilgiri sürsimu, emma da'irilerning bu qarishini musteqil éniqlap chiqish mumkinchiliqi yoq.”

D u q ning bash katipi nurmemet musabay 2015-yili Uyghur kishilik hoquq weziyiti eng éghirlashqan bir yil bolghanliqini bildürdi. U, xitay da'irilirining rayondiki amanliq küchlirige zor hoquqlarni bérishi rayonda éghir kishilik hoquq buzghunchiliqlirini keltürüp chiqarghanliqini ilgiri sürdi.

Nurmemet musabay, “Bizning wetinimiz sherqiy türkistanda Uyghurlarning kishilik hoquq mesiliside héchqandaq ilgirilesh bolmidi. Buning sewebi chet'elning aktip bésimi bolmidi xitaygha. Mesilen, xelq'ara teshkilatlar, bezi döletler doklat yighiwatidu, ular Uyghur rayonigha yaki sherqiy türkistan'gha bérip közitip kelgen bilen xitaygha qarshi keskin bir tedbir we qarar chiqarmighachqa sherqiy türkistan insan heqliride resmiy özgirish bolmidi. Belki yildin-yilgha yamanlishishqa qarap mangdi.

Mesilen, xalighanche tutush, kochida étiwétish, bu öktichimu yaki namayishchimu démeslik, bir déhqanning qolida déhqanchiliq eswabi bolsimu étiwétish, mana mushundaq esebiy heriketler bilen basturup keldi. Démek, xitayda puqralarning özining hoquqini qoghdash üchün élip barghan naraziliq herikiti bilen térrorluq, qoralliq küresh perqlendürülmey basturup keldi.” dédi.

Kishilik hoquq közitish teshkilati yene, Uyghur rayoni da'irilirining bu yil yanwarda élan qilghan diniy esebilikke qarshi turush belgilimisini tenqidlep, mezkur belgilimining mezmuni cholta, söz ibarilirining müjmel ikenlikini ilgiri sürgen.

Uyghur aptonom rayonining mezkur belgilimiside, “Esebiy diniy qiyapetler, puqralarning jismaniy we zéhni saghlamliqigha ziyanliq pa'aliyetler”ning cheklinidighanliqini bildürgen.

Lékin kishilik hoquqni közitish teshkilati doklatida, da'irilerning buninggha oxshash resmiy yaki gheyriy resmiy buyruqlarni chüshürüp, xizmetchiler, oqutquchi -oqughuchilarning roza tutushini chekligenlikini yaki ularni roza tutmasliqqa righbetlendürüp kelgenlikini eskertip, 2015‏-yili “3‏-Ayda xotendiki bir mehkime ‛qanunsiz‚ diniy kursqa qatnashqan 25 neper Uyghurgha ‛dölet bixeterlikige tehdit salghan‚ dep höküm élan qildi” dep körsetken.