Uyghurlarning qarshiliq heriketliri 2014-yili xitay weziyitige tesir körsetken chong weqeler dep qaraldi

Xelq'ara metbu'atlarda élan qilin'ghan 2014-yildiki xitay weziyiti we xitay siyasiti heqqidiki analizlarda, Uyghurlarning qarshiliq heriketliri 2014-yili xitay siyasitige tesir körsetken weqeler ichide asasi salmaqni igileydighanliqi ilgiri sürüldi. Nyuyork waqti gézitide élan qilin'ghan “2014-Yili we xitaydiki zor weqeler” namliq maqale ene shu xil analizlardin hésablinidu.

Amérikida chiqidighan nyuyork waqti géziti yéqinda élan qilghan mezkur maqalide, xitayning yéngi re'isi shi jingping textke chiqqan 2-yili yeni 2014-yili xitay tarixida xitay weziyiti hetta dunya weziyitige tesir körsitidighan zor weqeler yüz bergenliki we bu weqelerning yüz bérishige emeliyette xitay hökümitining siyasiti seweb bolghanliqi otturigha qoyuldi.

Maqalide 2014-yili yüz bergen Uyghurlarning qarshiliq heriketliridin “1-Mart künming poyiz istansisidiki pichaqliq hujum weqesi”, “30 -Aprél ürümchi poyiz istansisidiki pichaqliq hujum we partlitish weqesi”, “22 -May ürümchi etigenlik bazar partlitish pichaqliq hujumi”, “28 -Iyul yeken élishqu weqesi”, “30 -Iyul qeshqer héytgah meschitining imami jüme tahirning öltürülüsh weqesi” qatarliqlar xitayda yüz bergen chong weqeler qatarida alahide tilgha élinip bu weqelerning yüz bérish sewebi heqqide mexsus mulahize yürgüzülgen.

Maqalide bu weqelerning yüz bérishi xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan milliy siyasitidiki meghlubiyetni ispatlighanliqi tekitlendi.

Maqalide Uyghurlarning xitay hökümitining milliy siyasitige bolghan naraziliqi sewebidin qozghalghan qarshiliq heriketlirining xitay ölke, sheherlirigiche kéngeygenliki, “Eger 2009-yilidiki ‛5-iyul ürümchi weqesi‚ kishilerge xitayning gherbidiki bu zéminda zorawanliq qarshiliq heriketlirining sayisini körsetken bolsa, u halda 2014-yili 1-mart küni yüz bergen “Künming poyiz istansisida yüz bergen adem chanash weqesi” bu xil zorawanliq qarshiliq heriketlirining xitay zéminigha kéngeygenlikidin ibaret wehimini hés qildurdi” dégen bayanlar arqiliq otturigha qoyulghan.

Maqalide 2014-yili 31 ademning ölüshi, 141 ademning yarilinishidek éghir aqiwetni keltürüp chiqarghan “Künming 1-mart weqesi” ning xitaydiki zorawanliq qarshiliq heriketlirining peqet bir bashlinish nuqtisi ikenliki eskertilgen. Uyghurlarning téximu köp qarshiliq heriketlirining yüz bérishige emeliyette xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan milliy basturush siyasiti seweb bolghanliqi tekitlinip, chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri we xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining Uyghur weziyiti heqqidiki qarashliri neqil élinip mulahize qilin'ghan. Bu mulahizilerde: “1-Mart künming weqesidin kéyin xitay taratqulirida ‛térrorluq hujumi‚ dégen ibariler köpeydi. Re'is shi jinping 4-ayning axiri shinjangni ziyaret qilip qaytish harpisida, 30-aprél ürümchi poyiz istansisida yene zorawanliq qarshiliq weqesi yüz bérip 3 adem öldi. Xitay hökümiti yüz bergen weqelerni qattiq basturushni tekitlidi. Emma chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri we xitay weziyitini közetküchiler xitay hökümitining qattiq basturush siyasiti, bolupmu medeniyet, ma'arip, diniy étiqad, we iqtisadi siyasitide bu yerdiki xitay köchmenliri we xitay hökümitining menpe'etige yan basqanliqi, yerliklerning yer-zéminlirini xalighanche igiliwélishi qatarliqlar bu zémindiki qarshiliq heriketlirige seweb bolghanliqini tekitlimekte” déyilgen.

Maqalide xitay hökümitining basturush siyasiti rayon weziyitining téximu keskinlishishige seweb bolghanliqi ilgiri sürülgen.
Maqalide “Bultur 5-aydin bashlap, shinjangda yuqiri bésimliq basturush siyasiti yürgüzüldi. Shi jinpingning ‛bir yilgha sozulghan térrorluqqa zerbe bérish‚ chaqiriqi bilen bashlan'ghan qattiq basturush herikitide, shinjangda herqaysi sot mehkimiliri ‛ochuq sot‚ namida, bir qatar zorawanliq weqelirige qatnashqanlar üstidin jaza hökümi élan qildi. Junggo hökümiti rayonda yüz bergen zorawanliq hujum qilish weqelirini ‛sherqiy türkistan islam herikiti tesiridin yüz berdi‚ dep élan qildi. Shi jinping ‛térrorluqqa qattiq zerbe bérishni nöwettiki küreshning muhim nuqtisi qilish‚ ni tekitlidi. Diniy ashqunluqqa zerbe bérish namida shinjangning herqaysi jaylirida yüzini yapqan ayallar, saqal qoyghan erlerning ammiwi sorunlargha bérishi cheklendi, balilarning meschitke kirishi, musulmanlarning heremge bérip hej qilishighiche cheklendi. Bu xil ziyade qattiq cheklimiler rayondiki qarshilishish keypiyatini téximu kücheytti. Netijide roza héyt mezgilide yüz bergen ‛28-iyul yeken weqesi‚, ‛30-iyul qeshqer héytgah meschiti imamining öltürülüshi‚ qatarliq qanliq weqeler yüz berdi. Közetküchiler we mutexessisler xitay hökümitige mayil imamning öltürülüshi Uyghurlarning kompartiye bilen bir liniyidiki diniy ölimagha naraziliqini ipadilidi, dep qarimaqta” dégendek mulahiziler bayan qilinip, Uyghurlarning normal diniy étiqad erkinlikigimu cheklime qoyulushi Uyghur rayoni weziyitini téximu keskinleshtürüwetkenliki tekitlen'gen.

Maqalide 2014-yili xitayning dölet ichige we xelq'ara tashqi siyasitige tesir körsetken zor weqeler qatarida yene 239 neper xitay yoluchi olturghan malayshiya ayropilanining 8-mart küni sirliq ghayib bolush weqesi, 2014-yili 26-séntebir bashlinip 12-ayda ayaghlashqan ‛xongkongluqlarning démokratik saylam telep qilish herikiti‚, shi jinping bashlighan ‛chiriklikke zerbe bérish‚ herikiti, 10-ayda xitayda échilghan ‛asiya téch okyan aliy rehberler iqtisadiy uchrishish yighini‚ mezgilide sün'iy yaritilghan béyjingning ‛kök asmini‚, shi jinpingning hoquqni merkezleshtürüp, maw zédungdin kéyinki yene bir dahi bolushqa yüzlen'genlikini ipadileydighan ‛shi dada péng mamani söyidu‚ namliq naxsha qatarliqlarmu tilgha élin'ghan.