Jastin tréduning shangxeyde qilghan xitay kishilik hoquq weziyiti heqqidiki sözlirige inkaslar

Dölet ishliri we sana'etleshken 20 dölet aliy derijilikler uchrishishigha qatnishish üchün, 30- awghusttin étibaren xitayda ziyarette boluwatqan kanada bash ministiri jastin trédu ötken hepte shangxeyde, xitayning kishilik hoquq ehwali heqqide toxtilip: “Biz ikki dölet otturisidiki, démokratiye, dölet bashqurush, kishilik hoquq we qanunning ijra qilinishi qatarliq mesililerni normal we ochuq ‏-ashkara sözlishish arqiliq hel qilish yoli bilen, ikki dölet otturisidiki munasiwetlerni chongqurlashturimiz. Démokratiye we oxshashmighan köz qarashlar erkinliki kanadaning démokratik we erkin qanunliri arqiliq qoghdilidighan, kanadaliqlarning qimmet qarishi” dédi.

U, kanadadiki erkin démokratik üstqurulma heqqide: “Kanada medeniyet jehette, siyasiy jehette we shundaqla iqtisadi jehette tereqqiy qilghan bolsa, bu elwette kanadaning oxshimighan medeniyet we oxshimighan köz qarashlargha yer bergenlikide. Dunyaning téz özgirishi, démokratiye we oxshashmighan köz qarashlarning meydan'gha kélishini ijabiy halda ilgiri süridu” dédi. U yene, kanadaning xitayning kishilik hoquq weziyitige yardem qilidighanliqidin ibaret meydanini ipadilep, “Bir dölet bolush süpiti bilen, döletni yaxshi bashqurush we ipade erkinlikining paydisini körgen hemme kishige shuni xatiriletmekchimenki, kanada xitayning kishilik hoquqni yaxshilishi we qoghdishi üchün ilham béridu” dédi.

Trédu sözide yene, ipade erkinlikining kanadaliqlarning qimmet qarishi ikenlikini we döletning démokratik qanunliri teripidin qoghdilidighanliqini alahide tekitlidi.

Bu kanada bash ministirining tunji qétim xitay kishilik hoquq xatirisi heqqide ochuq ‏- ashkara halda söz qilishi emes, 1998-yili xitayni ziyaret qilghan kanadaning sabiq bash ministiri kriti'en béyjing uniwérsitétida söz qilip, xitayda hökümet bilen oxshash bolmighan siyasiy köz qarashta bolghanlarning türmilerge tashliniwatqanliqini tilgha alghan idi.

Kanada bash ministiri jastin trédu shangxeyde xitay kishilik hoquq weziyiti heqqide toxtalghandin kéyin, etisi xitay merkizi komitétining awazi bolghan shinxu'ashé, justin tréduning chongaytilghan süriti bilen bille, bir parche maqale élan qilip, kanadani eyiblidi.

Shinxu'ashé élan qilghan maqaliside, kanada aldi bilen, öz dölitidiki nachar weziyette turuwatqan, yerlik indi'anlarning ehwalini özgertiwalsun, kanadaning asassiz halda xitay kishilik hoquq ishlirigha arilishishi, kanada, xitay munasiwetlirini buzghunchiliqqa uchritidu. Kanadaning kishilik hoquq heqqide biljirlashliri, gherbning uzundin buyan xitaygha qarshi dawamlashturup kéliwatqan, tekebburane heqsizliqidin bashqa nerse emes” déyilgen.

Etisi kanadaning xitayda turushluq bash elchisi gay sént jak muxbirlargha bayanat élan qilip, yéqinqi üch yil ichide xitay kishilik hoquq weziyitining téximu nacharlap ketkenlikini buning kishilik erkinlikke, bolupmu éntérnétqa cheklime qoyushta öz ipadisini tapqanliqini tekitligen.

Gerche xitay terep, kanada kishilik hoquq mesiliside xitayni heqsiz we tekebburane eyiblidi dewatqan bolsimu, emma hazir kanadada pa'aliyet élip bériwatqan bir erkin dunya teshkilatining bashliqi mejit el shafi, jastin tréduning shangxeyde qilghan xitay kishilik hoquq weziyiti heqqidiki sözliridin memnun emeslikini bildürdi. U kanadaliq siyasetchilerni, xitay kishilik hoquq weziyitige ipade bildürüshte bek yumshaq bolup ketti dep eyiblidi. U mundaq dédi: “Men jastin tréduning shangxeyde qilghan, xitay kishilik hoquq weziyiti heqqidiki sözliridin memnun emesmen. Xitay emeldarliri kanadagha kelgende, peqet birla muxbirning kishilik hoquq heqqide so'al sorishigha ruxset qilip, kishilik hoquq heqqide omumlashturup jawab bérip, négizlik mesililerde chetnep ötüp kétiwatidu, kishilik hoquq soda ‏- tijarettin aldida turushi kérek, men kanadaliq siyasetchilerning, Uyghur, tibet, mongghul, falun'gung we xristi'anlarning kishilik hoquq ehwaligha qarita köz yumuwéliwatqanliqidin ibaret bu weziyettin intayin charchidim we özümni rahetsiz hés qilmaqtimen. Kanadada, hemme nerse xitayda ishlen'gen peqet kanada medeniyitidin bashqa. Kochilarda kétiwatqan her bir normal kanadaliqning öz qedir ‏- qimmiti bar. U bolsimu insan heqliri, men bu nuqtida kanadaliq siyasetchilerni xitaygha yéterlik bésim ishletmidi dep qaraymen.”

Hazir kanadada pa'aliyet élip bériwatqan, xitay démokratik partiyesining bashliqi shéng shüe xanim ziyaritimizni qobul qilip: “Kanada bash ministiri jastin trédu 20 dölet bashliqliri yighinigha qatnishish üchün xitaygha bérish harpisida, kanadadiki xitayning kishilik hoquq weziyitige köngül bölidighan démokratik zatlar we teshkilatlar, jastin trédudin,xitay rehberliri bilen körüshkende shundaqla ammiwi sorunlarda xitayni kishilik hoquqni yaxshilashqa dewet qilishini küchlük telep qilduq.Eger bash ministirimiz justin trédu ependi xitayda kishilik hoquqni otturigha qoymisa, kanadagha qaytip kelgende bizge yüz kélelmeydu. Hazir xitay türmiside kanada puqrasi hüsenjan jélil, kewn gerrat we yene bir kanadaliq xitay dimukratchisi yatmaqta. Kanada hökümiti choqum ularni qayturup kélip a'ilisi bilen jem qilishi kérek” dédi.

Uyghur aptonom rayonluq partkomning neshr epkari bolghan tengritagh torida, jastin tréduning xitay rehberliridin shi jinping, li kéchang we xitay xelq qurultiyining re'isi bilen körüshkenliki heqqide qisqa xewer bergendin bashqa, shangxey shehiride sözligen kishilik hoquq heqqidiki sözige yer bérilmigen.

Bu yil 6-ayda kanadagha ziyaretke kelgen xitay tashqi ishlar ministiri wang yi xitay kishilik hoquq weziyiti heqqide so'al sorighan kanadaliq muxbirni “So'aling tekebburane we heqsizliqqa tolghan” dep azarlighan idi. Shinxu'ashé tarqatqan kanadani eyibligen xewerdimu, xuddi wang yigha oxshashla, gherbni kishilik hoquq mesiliside junggoni heqsiz we tekebburane eyiblimekte dégen sözlerni qollinishi diqqet chekti.