“Uyghur epsaniliri heqqide tehlil” namliq kitab türkiyede neshrdin chiqti
2020.08.03
Türkiye qarabük uniwérsitéti türk tili we edebiyati kespi oqutquchisi doktor enwer qapaghan yazghan “Uyghur epsaniliri heqqide tehlil” namliq kitab türkiyening yawro-asya yazghuchilar uyushmisining ben'gü neshriyatida neshridin chiqti.
Kitabida üstün atushtin toplan'ghan “Ulugh xudaning alemni yaritishi؛ herxil del-derex, gül-chéchek, ot-xeslerning yaritilishi؛ ulugh allaning ademlerni yaritishi؛ ulugh allaning uchar qushlarni yaritishi, mikroplarning yaritilishi؛ tengritéghi؛ boghda köli, teklimekanning peyda bolushi؛ qeshqer toghrisida epsane” qatarliq 89 epsane her jehettin tehlil qilin'ghan.
Uyghur mesilisining xelq'aralishishigha egiship Uyghurlarning tili, tarixi, edebiyati, éghiz edebiyati, siyasiy weziyiti toghrisida élip bériliwatqan tetqiqatlarmu köpeymekte. Türkiye qarabük uniwérsitéti türk tili we edebiyati kespi oqutquchisi doktor enwer qapaghan ependi yazghan “Uyghur epsaniliri heqqide tehlil” namliq kitab 153 bet, 2 babtin terkib tapqan bolup, birinchi babta Uyghur epsaniliri toghrisida omumiy melumat we üstün atushtin toplan'ghan 89 epsane toghrisida tehlil. Ikkinchi babta üstün atushtin toplan'ghan 89 epsanining türkche terjimisige yer bérilgen.
Aptor öz kitabi heqqide ziyaritimizni qobul qilip, bu heqtiki so'allirimizgha jawab berdi. U, mundaq dédi: “Bezi tetqiqatlarning bezi waqitlarda ehmiyeti nahayiti zor bolidu. Bügün Uyghurlar siyasiy, iqtisadiy we bashqa sahalarda éghir bésimgha duchar bolmaqta. Bundaq bir peytte Uyghurlar toghrisida élip bérilghan herqandaq bir tetqiqatning zor ehmiyetke ige bolidighanliqini nezerde tutup bu kitabni yazdim.”
Doktor enwer qapaghan ependi Uyghurlarning dunya medeniyitige bolupmu türk dunyasi medeniyitige zor töhpe qoshqan bir millet ikenlikini, shunga bu xil tetqiqatlarning zor ehmiyetke ige ikenlikini bayan qilip mundaq dédi: “Uyghurlar türk tarixida tunji bolup sheher turmushigha ötken bir millet. Shunga ularning éghiz we yazma eserlirining türk medeniyiti üchünla emes dunya medeniyiti üchünmu zor ehmiyetke ige ikenlikini nezerde tutup, Uyghur epsanilirini tehlil qilish arqiliq, Uyghur milliy kimlikining qanchilik uzun tarixqa ige ikenlikini yene bir qétim ispatlidim.”
Doktor enwer qapaghan mezkur kitabida atushta bir mezgil oqutquchiliq qilghan magistir oqughuchisi mexmutjan erkin ependining oqutquchiliq mezgilide üstün atushtin toplighan 89 epsanining türkche terjimisige orun bergendin sirt eng asasliqi mezkur 89 epsane toghrisida tehlil élip barghan. Qarabük uniwérsitétidin magistirliqni yéngi püttürgen mexmutjan erkin ependi bu 89 epsane kirgüzülgen “Uyghur epsaniliri”” namiliq kitabining aldi bilen istanbulda teklimekan Uyghur neshiryatida Uyghurche neshr qildurghanliqini bayan qildi.
Mexmutjan erkin ependi özining üstün atushtin toplighan epsanilirini oqutquchisi oqup, bekla qiziqqanliqini, kéyin türkchige terjime qilip, mezmunini tehlil qilip “Uyghur epsaniliri heqqide tehlil” namliq kitabni yézip chiqqanliqini bayan qildi.
Kitabning aptori doktor enwer qapaghan ependi epsanilerning bir milletning milliy kimlikining shekillinishide zor ehmiyetke ige ikenlikini, bu epsanilerni tehlil qilish jeryanida Uyghur kimlikining nahayiti qedimiy tarixke ige ikenlikini chüshinip yetkenlikini bayan qilip mundaq dédi: “Milliy kimlikning shekillinishi milletlerning ötmüshi bilen zich munasiwetlik. Tarixiy menbelerdin ‛Uyghur‚ ismining qanchiliq qedimiy tarixke ige ikenliki hemmimizge melum. Men bu epsanilerni tetqiq qilghan waqtimda bu epsanilerningmu ‛Uyghur‚ ismidek qedimiy tarixqa ige, chongqur mezmun'gha ige ikenlikini chüshendim. Bu epsaniler Uyghurlargha milliy hés we milliy ghurur bérish bilen birlikte dunyawi qimmet qarashlarnimu ipadiligen. Mesilen bashqa milletlerning heq we hoquqigha hörmet qilish, bashqa milletning mewjudiyetni qoghdap qélishigha shert-shara'it hazirlap bérish qatarliq mezmunlarnimu ipadiligen.”
Doktor enwer qapaghan ependi kitabning kirish söz qismida hazirqi zaman Uyghur edebiyati toghrisidimu tepsiliy melumat bergenlikini bayan qilip mundaq dédi: “Kitabning kirish söz qismida hazirqi zaman Uyghur edebiyati toghrisida toxtaldim. Uyghurlar ötken yüz yil ichide nurghun siyasiy we tarixiy weqelerni béshidin ötküzgen bolup, bular hazirqi zaman Uyghur edebiyatining shekillinishide muhim rol oynighan. Shunga men kitabta ötken yüz yilliq Uyghur edebiyati toghrisidimu melumat berdim.”
Mexmutjan erkin ependi 1980-yilidin kéyin Uyghur epsaniliri, Uyghur chöchekliri we riwayetliri toplan'ghan bolsimu bezilirining mezmunliri kommunistik idiyege maslashturulup özgertilgenlikini, bezilirining bolsa retlenmigenlikini, özi toplighanlirining köpining milliy we diniy mezmun'gha ige ikenlikini, Uyghur diyarida buni retlep neshr qildurushning mumkin emeslikini tekitlidi.
Aptor enwer qapaghan 1982-yili türkiyening aghri wilayitide dunyagha kelgen. 2001-Yili nighde uniwérsitéti türk tili we edebiyati kespini püttürgen. 2009-Yili türkiyening qazaqistandiki türkche ögitish merkizide ishligen. Nighde uniwérsitétida magistir we doktorluq oqughandin kéyin 2015-yilidin tartip qarabük uniwérsitéti hazirqi zaman türkiy tilliri we edebiyatliri bölümide oqutquchiliq qilmaqta.