Kommunist xitay hakimiyiti Uyghurlargha qandaq balayi apetlerni élip keldi? (1)

Maw zédung hakimiyet yürgüzgen 1949-1976-yilghiche bolghan 27 yil jeryanida yüz bergen her xil siyasiy heriketler tilgha élinip, bu dewrning balayi-apetler eng éghir bolghan dewr ikenliki tekitlenmekte

Xitay dahiysi maw zédung 1949-yili 10-ayning 1-küni béyjingdiki tyen'enmén rawiqigha chiqip, kommunist xitay hakimiyitining qurulghanliqini jakarlidi. Melum bolushiche 1949-yili 9-ayning 27 küni béyjingda échilghan xitay xelq siyasiy meslihet kéngishining birinchi omumiy yighinida, maw zédung “Xitay xelqi ornidin turdi” témisida échilish nutqi sözlep, xitaydiki her millet xelqining öz-özige xoja bolghan halda barawer, erkin yashaydighanliqini bildürgen. Emma bügünki künde kommunist xitay hakimiyitige bérilgen bahalarda, maw zédung hakimiyet yürgüzgen 1949-1976-yilghiche bolghan 27 yil jeryanida yüz bergen her xil siyasiy heriketler tilgha élinip, bu dewrning balayi-apetler eng éghir bolghan dewr ikenliki tekitlenmekte.

Amérikining nyu-york shehiride chiqidighan “Béyjing bahari” zhurnilining sabiq bash muherriri, obzorchi xu ping ependining bildürüshiche, bu mezgillerde maw zidungning “Kona jem'iyetni aghdurup tashlash” nezeriyesi boyiche, xitay xelqi inqilabiy xelq we sinipiy düshmen dégen ikki qutupqa bölüwétilip, pütkül xitay xelqi siyasiy küreshler qaynimigha sörep kirilgen.

Xu ping mundaq dédi: “1949-Yili xitay xelq jumhuriyiti qurulghinida pütün xitay döliti azat qilindi déyildi. Bu chaghda maw zédung kompartiye xitabnamisidiki “Kona tüzümni pütünley aghdurup tashlash” nezeriyesini küchep terghib qildi. Bu kona dep qaralghan barliq nersilerni pütünley yoqitish dégenliktur. Maw dewride sinipiy küresh tekitlendi. Xelq emgekchi xelq we éksplatatsiye qilghuchi sinipiy düshmenler dep ikkige bölündi. Éksplatatsiye qilghuchilargha qarshi küresh namida, herqaysi milletlerning eslidiki jem'iyet tüzülmisi buzup tashlandi, özgertildi. U chaghlarda shinjang bilen ichki mongghulda, 1959-yildin kéyin shizangda “Sinipiy düshmenlerge zerbe bérish” namidiki basturup-yoqitish yolgha qoyuldi. Az sanliq milletlerning diniy étiqadi we en'eniwi medeniyiti buzghunchiliqqa uchrapla qalmastin, xitayning qedimiy medeniyitimu koniliq dep yoqitilish obyékti qilindi”.

 Xu ping ependi sözide, 1949-yili kommunist xitay hakimiyiti qurulghandin bashlap, pütkül xitay miqyasida élip bérilghan “Yer islahati”, “Üch chong taghni aghdurush”, “5 Ke zerbe bérish”, “Kopiratiplishish” “Kommuna qurush”, “Chong sekrep ilgirilesh”, “Ongchilargha zerbe bérish”, “Medeniyet inqilabiy”, “Töt konini yoqitish”, “Yashlarning yézilargha chüshüp qayta terbiye élishi”, “Lin biyaw we kungzichilargha zerbe bérish” qatarliq heriketlerni neqil élip ötti.

 “Xitay kompartiyesi tarixi” dégen kitabning 2-bölümide déyilishiche, “Chong sekrep ilgirilesh” herikiti xitayda éghir acharchiliq apitini keltürgen bolup, 1959-yildin-1961yilghiche dawam qilghan acharchiliqta bir milyon xitay puqrasi aziyip ketken.

Xu pingning bildürüshiche, maw zédungning amérika, en'gliye qatarliq gherb döletliridin éship kétish chaqiriqi bilen peyda qilghan “Chong sekrep ilgirilesh”, “Xelq kommunasi” we uningdin kéyinki “Medeniyet inqilabi” mezgilide ölgenler heqqidiki sanliq melumatlar eng töwen mölcher bolup, musteqil tetqiqatchi yang jishéng teripidin yézilghan “Zor acharchiliq” namliq kitabta, shu yillarda acharchiliq we her xil siyasiy küreshlerde ölgenlerning sani téximu köp ikenliki tilgha élin'ghan iken.

Jaw ziyangning qol astida ishligen, ilgiri xitay iqtisadiy qurulma islahat institutining mudiri bolghan chén yijénning mexpiy doklatida, eyni waqitta achliqta ölgenlerning, yeni binormal ölgenlerning 43 milyondin 46 milyon'ghiche ikenlikini ashkarilan'ghan.

Xu pingning tekitlishiche, u yillardiki siyasiy küreshler dolqunida ziyaliylar asasliq küresh nishani qilin'ghan. “Medeniyet inqilabi” mezgilide xitaylardin bashqa, Uyghur, tibet, mongghul qatarliq milletler arisidiki jama'et erbabliri, diniy ölimalar we ziyaliylar qoshuni nuqtiliq yoqitish obyéktigha aylan'ghan.

Türkiye hajettepe uniwérsitéti oqutquchisi, tarix penliri doktori erkin ekrem ependining bildürüshiche, xitay armiyesining sherqiy türkistan zéminini bésiwélishi sabiq sowét ittipaqining yardimide élip bérilghan ishghal herikiti bolup, 1949-yili 6-ay mezgilide, sabiq sowét ittipaqi bashliqi stalin ma zédunggha yollighan télégrammida “Sherqiy türkistanni ishghal qilish” dégen sözler ishlitilgen. Xitayning wang jén yétekchilikidiki armiyesi 1949-yilning axiri qeshqerni élip bolghandin kéyin, “Ishghal qilish” dégen söz “Sherqiy türkistan'gha armiye kirdi” dégen'ge özgertilgen iken.

Doktor erkin ekrem ependining bildürüshiche, xitayda 50-yillarning bashliri bashlan'ghan “Yer islahati” sherqiy türkistanda élip bérilghanda, xitay hökümitining eyni chaghda iqtisadiy chiqimlirini hel qilish asasiy meqset qilin'ghan. 1952-Yili bashlan'ghan yer islahatida awwal bu yerdiki xelq baylar we kembegheller dégen ikki sinipqa ayrilghan. Netijide baylarni basturush, baylarning bayliqlirini musadire qilish arqiliq hökümet zor miqdarda bayliq toplighan.

Erkin ekrem ependi maw zédung dewride sherqiy türkistanda élip bérilghan “Yer islahati”, “Chong sekrep ilgirilesh”, “Ongchilargha zerbe bérish” we “Medeniyet inqilabi” qatarliq her xil siyasiy heriketler heqqide toxtaldi. Uning bildürüshiche, bu heriketlerning hemmisi dégüdek xitay hökümitining sherqiy türkistandiki siyasiy hökümranliqini mustehkemleshni meqset qilghan iken.

Erkin ekrem ependining bildürüshiche, 50-yillarning bashlirida xitay “Koniliqqa zerbe bérish” namida, Uyghurlarning diniy étiqadi we medeniyet chembirikini pütünley buzup tashlashqa urun'ghan. Uningdin bashqa, “Ongchilargha zerbe bérish” herikitide Uyghurlargha heqiqiy yétekchilik qilalaydighan jem'iyet erbabliri, diniy zatlar we ziyaliylar küresh nishani qilinip, qedemmu-qedem yoqitilghan.

Melum bolushiche, 50-yillarning kéyinki yérimidin bashlap rayonda atalmish birliksep qurulushi élip bérilip, xitay kompartiyesige sadiq 20 mingdek milliy kadir yétishtürülgen. Eslidiki sherqiy türkistan armiyesi bolsa bara-bara qoralsizlandurulghan, andin tarqitiwétilgen. Ilgiriki sherqiy türkistan hökümitide ishligenlerge her xil betnamlar chaplan'ghan hem yoqitish obyékti qilin'ghan. 1954-Yiligha kelgende xitay générali wang jénning 1949-yili sherqiy türkistan'gha bésip kirgen 200 mingdek armiyesi “Bingtüen” namida yerleshtürüp, rayonda musteqil herbiy mustemlike orgini qorulghan. Bingtüen kéyinki yillarda xitay köchmenlirining bu zéminda barghanche köpiyishige asas salghan.

Erkin ekrem ependining bildürüshiche, gerche eyni chaghdiki siyasiy heriketlerde sinipiy küresh tekitlen'gen bolsimu, emma xitay hökümitining rayonda yürgüzüwatqini emeliyette éniq haldiki ishghaliyet siyasiti. Shunga maw zédungning bu mezgildiki siyasiti Uyghurlarning diniy étiqadi we milli-medeniyet alahidiliki yoqitishqa qaritilghan. Buningda milletke yétekchilik qilalaydighan diniy zatlar we ziyaliylar asasliq yoqitish obyékti qilin'ghan. Netijide Uyghurlarning öz zéminigha bolghan igidarchiliqi qedemmu-qedem tartiwélinip, xitay hökümitining bu zémin'gha bolghan hökümranliqi téximu asanlashqan.

Yuqiridiki awaz ulinishidin tepsilatini anglaysiler.