Kommunist xitay hakimiyiti Uyghurlargha qandaq balayi apetlerni élip keldi? (3)

Maw zédung hakimiyet yürgüzgen 1949-1976-yilghiche bolghan 27 yil jeryanida yüz bergen her xil siyasiy heriketler tilgha élinip, bu dewrning balayi-apetler eng éghir bolghan dewr ikenliki tekitlenmekte

Kommunist xitay hökümiti 1949-yili Uyghur élini bésiwalghandin buyan, Uyghur xelqi xitayning mustemlike siyasitining zerbisige dawamliq uchrap keldi. Maw zédung ölgendin kéyin, medeniyet inqilabida xarabliship chiqish yoli tapalmighan xitay hakimiyiti islahat élip bérishqa mejbur boldi. Uyghurlarghila emes, pütün xitaylargha nisbeten kengri siyaset yürgüzülgen dep teriplinidighan 80-yillar we 90-yillarning bashliridimu Uyghurlar xitayning adaletsiz siyasetlirige qarshi naraziliq bildürüp turdi. 1985-Yildiki “12-Dékabir oqughuchilar herikiti” we 1988-yildiki “15-Iyun oqughuchilar herikiti” bolsun yaki 1990-yili aqtuning barin yézisida yüz bergen “5-Aprél barin inqilabi” we 1997-yili ghuljida yüz bergen “5-Féwral ghulja weqesi” bolsun, bularning hemmisi xitay hökümiti teripidin “Milliy bölgünchilik” dep qarilinip, qanliq basturuldi.

1985-Yili ürümchide yüz bergen “12-Dékabir oqughuchilar herikiti” ni xitayning siyasiti az-tola yumshighan, Uyghurlar öz teqdiri üstide qayta oylinish imkaniyitige érishken bir waqitta partlap chiqqan déyishke bolidu. Bu sherqiy türkistandiki Uyghurlarni asas qilghan her millet oqughuchilirining tinchliq yoli bilen xitay hökümitige arzu-teleplirini ipadilishi idi.

Shu qétimqi oqughuchilar herikitining bir qisim ishtirakchiliri we qatnashchiliri 90-yillardin kéyin chet'ellerge chiqip ketken bolup, ular nöwette muhajirettiki Uyghur dawasining tayanch küchliri hésablinidu.

Bulardin biri, kanadadiki “Uyghur heqlirini himaye qilish qurulushi” ning ijra'iye diréktori memet toxti ependidur. Uning bildürüshiche, 85-yildiki oqughuchilar herikiti pütün Uyghur aptonom rayonigha tesir körsetken bolup, ürümchi, qeshqer, aqsu, xoten, korla, ghulja, bortala qatarliq jaylardiki oqughuchilar qoshulup az dégendimu 15 mingdin köprek oqughuchi ishtirak qilghan.

Uning bildürüshiche, eyni chaghda oqughuchilar xitay hökümitidin hel qilishni telep qilip otturigha qoyghan her bir madda küchlük ilmiy we emeliy asasqa ige bolup, bularning hemmisini oqughuchilar özliri xelq arisida nurghun qétim emeliy tekshürüsh asasida shekillendürgen.

 Amérikidiki Uyghur pa'aliyetchisi nurmemet musabay ependimu u heriketning aktip ishtirakchiliridin biri bolup, u eyni chaghda oqughuchilarning xitay hökümitige, “Shinjang Uyghur aptonom rayonida démokratik saylamni heqiqiy türde yolgha qoyush؛ bu rayonda atom siniqini toxtitish؛ bu rayonni xitayning eng chong jinayetchiler lagéri qilishni we bu rayon'gha köchmen yötkeshni toxtitish؛ bu rayonda heqiqiy menidiki milliy aptonomiye qanunini yürgüzüsh؛ musulmanlargha yürgüzmekchi bolghan pilanliq tughut siyasitini emeldin qaldurush؛ az sanliq millet ma'aripini heqiqiy türde tereqqiy qildurush” qatarliq 6 türlük telepni otturigha qoyghanliqini bildürdi.

Eyni yilliridiki oqughuchilar herikitidin yene 1988-yili 6-ayda ürümchide yüz bergen oqughuchilarning milliy barawerlikni telep qilish herikitimu Uyghur oqughuchiliri qozghighan tesiri chong heriketlerning biri bolup, kéyinki analizlarda bu heriketning, 1989-yildiki béyjing tyen'enmén meydanida yüz bergen oqughuchilarning démokratiyeni telep qilish weqesi bilenmu melum jehettin ortaqliqi barliqi ilgiri sürülgen.

1985-Yildiki oqughuchilar herikitining qatnashchiliridin roshen abbas, 1988-yildiki oqughuchilar herikitining yétekchisi dolqun eysa, 1989-yildiki tyen'enmén oqughuchilar herikitining yétekchiliridin örkesh dölet qatarliq Uyghur ziyaliyliri, nöwette chet'ellerde xitay hökümitige qarshi aktip pa'aliyet élip bériwatqan shexslerge aylandi.

Dolqun eysa chet'elge chiqqandin kéyin, xitay hökümitige qarshi Uyghur teshkilatliridin “Dunya Uyghur qurultiyi” da bash katip, ijra'iye re'isi, re'is qatarliq wezipilerde bolghan. Uning radiyomizgha bildürüshiche, 1985-yili ürümchide yüz bergen “12-Dékabir oqughuchilar naraziliq namayishi” we 1988-yili 6-aydiki oqughuchilarning “Milliy kemsitishke qarshi turup, milletler barawerlikni telep qilish” herikiti, kéyinki waqitlarda bir qisim yashlarning chet ellerde xitaygha qarshi aktip pa'aliyet qilishigha asas salghan.

Xitay kommunist hökümiti shu chaghda Uyghur oqughuchilarning heqqaniy teleplirini qobul qilish u yaqta tursun, ularning namayishini “Milliy bölgünchilik herikiti” dep békitiken؛ namayishqa chiqqan oqughuchilarni her türlük usullar bilen jazalighan. Bu ehwal Uyghurlarning xitay hökümitige bolghan naraziliqini barghanche kücheytken.

1990-Yilidiki aqchi nahiyesining barin yézisida xitay hökümitining pilanliq tughut we bashqa zulum siyasetlirige qarshi yüz bergen “5-Aprél barin inqilabi” Uyghurlarning xitay hökümitige bolghan naraziliqi we ghezep-nepritining partlishi hésablinidu.

1990-Yili 5-aprél küni, aqtu nahiyesining barin yézisidiki xelq zeynidin yüsüpning bashchiliqida qozghilip, xitayning pilanliq tughut siyasiti we diniy erkinlikni cheklishige qarshi turghanda, xitay hökümiti jenubtiki wilayetlerde turushluq qoralliq qisimliri we bingtüen qoralliqlirini yötkep kélip, barin yézisida zor kölemlik qirghinchiliq élip barghan. Eyni chaghdiki xitay taratqulirida, toqunushta zeynidin yüsüp bashliq jem'iy 232 kishining öltürülgenliki tilgha élin'ghan. Emma weqeni öz közi bilen körgen shahitlarning ashkarilishiche, bu toqunushta barin yézisi éghir derijide weyranchiliqqa uchrighan. Xitay eskerliri ghaljirliship hetta böshüktiki bowaqlarghimu oq chiqarghan. Barin inqilabidin kéyin xitay hökümiti herbiy qisim, saqchi-zhandarma we bingtüenning 6 diwiziye eskirini heriketlendürüp qeshqer, atush, xoten we aqsu wilayetlirini uzun muddet muhasirige alghan. Barin inqilabigha yardem bergen we hésdashliq qilghan dégen töhmetler bilen qeshqer wilayiti tewesidin 2000 Uyghur qamaqqa élin'ghan we öltürülgen.

Ötken esirning 90-yillirining axiri yeni1997-yili 2-ayning 5-küni yüz bergen ghulja yashlirining xitay hökümitige qarshi “5-Féwral namayishi” mu xitay hökümiti teripidin qanliq basturulghan. Weqening yüz bérish sewebi heqqidiki matériyallardin melum bolushiche, 90-yillarda ghulja yashliri arisida ewj alghan zeherlik chékimlik we eydizge qarshi turush üchün, ghulja yashliri özlükidin teshkillinip, “Meshrep” guruppiliri bilen putbol komandilirini qurghan, emma uzun ötmeyla xitay hökümiti teripidin cheklen'gen. Mezkur weqening tepsilati heqqide kitab yazghan gülshen abduqadir xanimning éytishiche, shu chaghda ghuljidiki meshrep guruppiliridin abduxélil abdumijitning meshrep guruppisidiki 200 din artuq yash, 5-féwral küni ghulja kochilirigha chiqip, tinch sheklidiki naraziliq namayishini bashlighan. Namayish shu küni kech qanliq basturulghan'gha qeder, Uyghur yashlirining üzlüksiz qoshulushi bilen namayishchilar qoshuni zoriyip, 1000 din éship ketken. Namayish basturulghandin kéyin, ghuljadiki pütkül meshrep guruppiliridiki yashlar türküm-türkümlep tutqun qilin'ghan. Xitay da'iriliri ikki heptigiche ghuljada herbiy halet yürgüzüp, öymu-öy kirip nechche minglighan bigunah Uyghurni tutqun qilghan. 2-Ayning 5-küni tutulghan nechche yüzligen Uyghur yash üsti ochuq bir meydan'gha toplinip, qélin qarning üstide yalang ayagh méngishqa mejburlan'ghan. Xitay saqchiliri yuqiri bésimliq shilankida su chéchip ularning put-qollirini tonglitiwetken؛ put-qolliri üshshüp ketkenlerning put-qolliri késiwétilgen. Abduxélil abdumijit, tursun seley qatarliq meshrep guruppilirining yigit bashlirigha ölüm jazasi bérilgen. Muddetsiz qamaq jazasi we 10 yildin yuqiri qamaq jazalirigha höküm qilin'ghanlarning sani nechche yüzdin ashqan.

“5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” din kéyin xitay hökümiti burunqi nispiy kengchil siyasettin “Qattiq qolluq bilen basturush” qa ötken bolup, xitay hökümiti Uyghurlardin bolghan barliq hökümet kadirlirini wezipisidin qaldurush, xizmet ornidin yötkiwétish, mejburiy pénsiyege chiqirish, hetta ili oblastidiki 3 wilayetning ichidiki eng chong wilayet bolghan ili wilayitini emeldin qaldurup, wilayetke tewe bolghan nahiyelerning hemmisini ili oblastigha biwasite qaraydighan qilishtek siyasetlerni qollan'ghan.

Yuqiridiki awaz ulinishidin tepsilatini anglaysiler.