Руне стенберг: “лагерларниң тақилиши билән уйғурларниң мәсилиси һәл болмайду!” (2)

Мухбиримиз әзиз
2019.10.10
lager-underground-prison-with-watchtowers.jpg Қарамай шәһиридики йәр асти йиғивелиш лагериниң көзитиш қисминиң көрүнүши.
bitterwinter.org

Хитай һөкүмити лагерлардики тутқунларниң мутләқ көп қисминиң җәмийәткә қайтип кәлгәнликини җакарлиғандин кейин һәрқайси саһәни техиму қизиқтурған соалларниң бири бу һәқтики баянларниң раст яки ялғанлиқи болди. Бу һәқтики түрлүк гуманларниң оттуриға чиқишиға әгишип йәнә бир қисим анализчилар лагерларниң тақилиши биләнла уйғур җәмийити дуч келиватқан нөвәттики киризисларниң һәл болмайдиғанлиқини күчлүк рәвиштә тәкитләп кәлди. Данийәниң копенхаген университетида постдоктурлуқ билән шуғуллиниватқан руни стенберг (Rune Steenberg) ниң бу җәһәттики қарашлирини әнә шуларниң җүмлисидин дейишкә болиду.

Руниниң қаришичә, хитай һөкүмити бу җәһәттики хәлқаралиқ бесимлардин халас болуш үчүн ойниған оюнларниң бири уларниң алдин тәйярланған “тәрбийәләш мәркәзлири” ни чәтәл мухбирлириға вә дипломатлириға екискурсийәгә орунлаштуруш болған. Улар мушу арқилиқ аталмиш “тәрбийәләш мәркәзлири” ниң қандақ “арамбәхш” мәктәпләр икәнликини көз-көз қилмақчи болған. Әмма “қәпәс алтундин болсиму бәрибир қәпәс” дегәндәк хорлуқ әвҗ алған бу аталмиш “мәктәп” ләр әң рошән дәриҗидә пүткүл уйғур җәмийитини чак-чекидин бөсүветиштәк қәбиһликкә йол ечиватқанлиқи үчүн, буниң мәниви җәһәттики балайиапәтлири уйғур җәмийитигә унтулмас җараһәтләрни қалдуруп кәтмәктә икән.

“мениңчә биз тәкитләшкә тегишлик әң муһим нуқтиларниң бири бу хил (тәрбийәләш) мәркәзлиридики хорлаш қилмишлириниң тутуп туруш орунлири яки түрмиләрдики хорлаш қилмишлиридин қайси дәриҗидә пәрқ қилидиғанлиқида. Әмма бу хил тәрбийәләш мәркәзлириниң маддий шараити қайси дәриҗидә яхши болушидин қәтийнәзәр бу җайларда кишилик һоқуқниң еғир дәриҗидә дәпсәндә болуши йүз бәрмәктә. Чүнки бу җайларда шәхсләр, улар тәвә болған аилә, шундақла мәһәллиләр бойичә ата-анилар, бова-момиларниң аилилиридин вә өзлири өсүп чоң болған юрт-маканлиридин ай-айлап, йил-йиллап айрилип кетиши, уларниң һечнемидин һечнемә йоқла пәрзәнтлиридин җуда болуши көрүлүватиду. Йәнә келип бу аддийла айрилип кетиш әмәс, бәлки бу кишиләр тутқун қилинип қамаққа елинғандин кейин болуватқан ишлар. Буниң билән бу инсанлар өзлириниң йүрәк парилириниң һалидин һечқандақ хәвәр елиш имканиға игә болалмайду, әмгәк қилиш арқилиқ бала-вақилирини беқишқиму қадир болалмайду. Бу бәлким әң еғир вә қабаһәтлик болған хорлаш қилмиши яки җинайити болса керәк. Чүнки мушу сәвәбтин аилиләр ханивәйран болуп кетиватиду, чак-чекидин бөсүлүп кетиватиду, буниң билән мәһәллиләр болса парчә-парчә болуп кетиватиду.”

Лагерға қамалған уйғурларниң роһий вә җисманий җәһәтләрдә қандақ қийнақларға дуч келиши һәққидә көплигән мәлуматлар оттуриға чиқиватқанлиқини алаһидә тәкитлигән доктор руниниң пикричә лагер сиртидики уйғурларниң әһвалиму буниңдин анчә чоң пәрқ қилип кәтмәйдикән. Бу җәһәттә бир қисим мутәхәссисләрму пүткүл уйғурлар дияриниң “үсти очуқ түрмә” гә айланғанлиқини тәкитләватқан болуп, буниңда көрүнүшкә “һөр” болған кишиләрниң көрүнмәс мәһкумлуққа гириптар болуши муһим салмақни игиләйдикән. Руни бу һәқтә мундақ деди:

“әмди лагерларниң сиртиға қарайдиған болсақ бу җәһәттә аҗайип ишларни байқаймиз. Мән бу тоғрилиқ мақаләмдиму яздим: һазир кишиләрниң йөткилишиму бир мәсилә. Йәни лагерларниң сиртидики кишиләрму әркин һалда бир җайдин йәнә бир җайға баралмайду. Улар даим сиясий йиғилишларға топлиниду, сиясий җәһәттики меңә ююш паалийәтлиригә қатнишишқа мәҗбурлиниду, уларниң барлиқ паалийәтлири 24 саәт назарәт астида болиду. Улар һәрқачан еғир буруқтумлуқ вә роһий бесим астида яшайду. Бу җәһәттә уларниң әһвали лагерниң ичидикиләргә охшап кетиду. Шуңа һазирқи дәпсәндичилик лагерлардин һалқип чиқипла қалмастин, характер җәһәттә лагер ичидики әһвалниму бесип чүшидиған йәргә йәтти. Шуңа лагерниң әһвали яхши болған тәқдирдиму уни қобул қилғили болмайду.”

Хитай һөкүмитиниң лагер мәһбуслириниң мутләқ көп қисмини “җәмийәтниң қойниға қайтип кәлди” дейишидики бир муһим сәвәб уларни “ғәлибилик һалда ишқа орунлаштуруш” намида лагерларға қошна болған завут-фабрикиларға ишчилиққа йөткиши икәнлики мәлум. Алақидар учурларда бу кишиләрниң толиму төвән иш һәққи билән мәҗбурий әмгәккә селиниватқанлиқи, уларниң җисманий әмгики бәдилигә ишләнгән мәһсулатларниң ғәрб базириға еқип кириватқанлиқи көп қетимлап тилға елиниду. Руниму өз мақалисидә бу мәсилә һәққидә алаһидә тохтилип, нөвәттә бир қисим ғәрб дөләтлириниң маһийәттә бу хил әмгәкләргә биваситә яки васитилик һалда “шерик” болуватқанлиқини тәкитләйду.

Сөһбитимиз җәрянида бу тоғрисида сөз қилип мундақ деди: “бу раст болуватқан ишлар. Мән тутқун қилинған бу кишиләрниң бирнәччә йиллап завутларда наһайити төвән һәқ өлчими бойичә әмгәк қилиш арқилиқ лагердин яки тутуп туруш орунлиридин қоюп берилиш пурситигә еришидиғанлиқи тоғрисида бирнәччә хил мәлуматни көрдүм. Мениңчә бу ишлар һазир системилиқ һалда иҗра болуватиду. Йәнә келип һазир улар наһайити зор санда завутларға йөткилип, хитай һөкүмити тәмин әткән наһайити төвән өлчәмлик тәминатлардин бәһримән болуватиду. Әмма булар һечқачан ашу кишиләр өзлири халап талливалған, шундақла уларниң кәлгүси истиқбалини қуруп чиқидиған хизмәт түрлири әмәс. Мениңчә лагер тутқунлирини завутларға йөткәп әмгәк күчи билән тәмин етиш хитай һөкүмитиниң көзлигән нишани әмәс, уларниң йәтмәкчи болған нишани сиясий җәһәттики идийә өзгәртиш вә мәҗбурий ассимилятсийә. Шуңа район миқясида һазир иқтисадий тәрәққиятқа әмәс, бәлки сиясий җәһәттики өзгәртишкә әң зор дәриҗидә зеһин қоюлуватиду. Техиму муһими бу лагерларни давам әттүрүш наһайити қиммәткә чүшүватиду, йәнә келип бу лагерларда һечқандақ иқтисадий үнүм яритилмайду. 2014-Йилидин буянқи әһвалға қарайдиған болсақ бу районда ‛қаттиқ зәрбә бериш‚ һәрикити башланғандин буян иқтисадий җәһәттә омумйүзлүк чекиниш көрүлүватиду.”

Руниниң қаришичә хәлқара җәмийәтниң уйғурлар һәмдә улар дуч келиватқан лагер мәсилиси бойичә хитайни әйиблиши һазир барғансери юғури пәллигә чиқмақта икән. Әмма униң қаришичә, лагер мәсилиси бойичә хитайни әйибләш кәшмир мәсилисидә һиндистанни, мусулманлар мәсилисидә исраилийәни, курдлар мәсилисидә түркийәни әйибләштин пүтүнләй пәрқлиқ болған бир һадисә икән. Йәнә келип хитайни лагерни тақашқа мәҗбурлаш биләнла уйғурлар дуч келиватқан түплүк мәсилиләр һәл болуп кәтмәйдикән.

У бу тоғрилиқ сөз болғанда мундақ дәйду: “мән алди билән айдиңлаштуривәтмәкчи болған бир нуқта шуки, лагерлар җәзмән тақиветилиши лазим. Әмма лагерларниң тақилиши ишниң түгигини әмәс. Чүнки лагерлар тақалса һәммимиз хушал-хурам өйлиримизгә қайтип ‛әҗәб обдан иш болди. Ахири мәқситимизгә йәттуқ‚ дәп тәнтәнә қилидиған иш йоқ. Бу пәқәт шинҗаң уйғур аптоном районида болуватқан дәпсәндичиликниң кичиккинә бир қисминиң түгишидур, халас. Әмди биз дуняви миқясидин нәзәр салсақ бу һазир дөләт зораванлиқи вә експилататсийә системисиниң бир парчиси сүпитидә сиртқа ямраватиду. Хитай һөкүмити буниңда асасий салмақни игиләйду. Шуниң билән биргә бир қисим ғәрб дөләтлириму буниңға шерик болуватиду. Әгәр хитай һөкүмитини лагерларни тақашқа мәҗбурлиялисақ бу әлвәттә зор ғәлибә һесаблиниду. Бу әлвәттә мениму ғайәт зор дәриҗидә хушал қилиду. Әмма биз мушу ғәлибимиз биләнла тохтап қелип ‛тамам, әмди мәсилә һәл болди‚ дейәлмәймиз. Чүнки шинҗаңдики әң чоң мәсилә болуватқан зор көләмлик дәпсәндичилик изчил давам қиливатиду, йәнә келип бу һал сиртқа кеңийиватиду. Чүнки шинҗаң дәпсәндичилик йүз бериватқан, әмма ташқи дунядин айрип ташланған йәккә-йеганә арал әмәс. Бу районниң сирт билән болған бағлиниши сәвәблик бу һал техиму зор системиға кеңийиватиду. Шуңа биз бу һалниң мушу тәриқидә давам қилишиға йол қоймаслиқимиз, худди террорлуққа қарши туруш баһанисидә назарәт системиси бәрпа қилиш дегәнләрни йоллуқ қилип көрситишкә қарши турғинимиздәк бунуңғиму қарши турушимиз лазим.”

Муһаҗирәттики уйғур зиялийлириму бу җәһәттә мушуниңға охшап кетидиған қарашта болуп, улар “лагерлар һаман тақилиду. Әмма лагер уйғурлар дуч келиватқан асасий мәсилә әмәс. Мәсилиниң негизи уйғурларниң өз-өзигә болған игидарчилиқи вә хитай һөкүмитиниң уйғурларни йоқ қиливетиш арзуси оттурисидики зиддийәт” дегәнни алға сүриду.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.