Runé sténbérg: “Lagérlarning taqilishi bilen Uyghurlarning mesilisi hel bolmaydu!” (2)

Muxbirimiz eziz
2019.10.10
lager-underground-prison-with-watchtowers.jpg Qaramay shehiridiki yer asti yighiwélish lagérining közitish qismining körünüshi.
bitterwinter.org

Xitay hökümiti lagérlardiki tutqunlarning mutleq köp qismining jem'iyetke qaytip kelgenlikini jakarlighandin kéyin herqaysi saheni téximu qiziqturghan so'allarning biri bu heqtiki bayanlarning rast yaki yalghanliqi boldi. Bu heqtiki türlük gumanlarning otturigha chiqishigha egiship yene bir qisim analizchilar lagérlarning taqilishi bilenla Uyghur jem'iyiti duch kéliwatqan nöwettiki kirizislarning hel bolmaydighanliqini küchlük rewishte tekitlep keldi. Daniyening kopénxagén uniwérsitétida postdokturluq bilen shughulliniwatqan runi sténbérg (Rune Steenberg) ning bu jehettiki qarashlirini ene shularning jümlisidin déyishke bolidu.

Runining qarishiche, xitay hökümiti bu jehettiki xelq'araliq bésimlardin xalas bolush üchün oynighan oyunlarning biri ularning aldin teyyarlan'ghan “Terbiyelesh merkezliri” ni chet'el muxbirlirigha we diplomatlirigha ékiskursiyege orunlashturush bolghan. Ular mushu arqiliq atalmish “Terbiyelesh merkezliri” ning qandaq “Arambexsh” mektepler ikenlikini köz-köz qilmaqchi bolghan. Emma “Qepes altundin bolsimu beribir qepes” dégendek xorluq ewj alghan bu atalmish “Mektep” ler eng roshen derijide pütkül Uyghur jem'iyitini chak-chékidin bösüwétishtek qebihlikke yol échiwatqanliqi üchün, buning meniwi jehettiki balayi'apetliri Uyghur jem'iyitige untulmas jarahetlerni qaldurup ketmekte iken.

“Méningche biz tekitleshke tégishlik eng muhim nuqtilarning biri bu xil (terbiyelesh) merkezliridiki xorlash qilmishlirining tutup turush orunliri yaki türmilerdiki xorlash qilmishliridin qaysi derijide perq qilidighanliqida. Emma bu xil terbiyelesh merkezlirining maddiy shara'iti qaysi derijide yaxshi bolushidin qet'iynezer bu jaylarda kishilik hoquqning éghir derijide depsende bolushi yüz bermekte. Chünki bu jaylarda shexsler, ular tewe bolghan a'ile, shundaqla mehelliler boyiche ata-anilar, bowa-momilarning a'ililiridin we özliri ösüp chong bolghan yurt-makanliridin ay-aylap, yil-yillap ayrilip kétishi, ularning héchnémidin héchnéme yoqla perzentliridin juda bolushi körülüwatidu. Yene kélip bu addiyla ayrilip kétish emes, belki bu kishiler tutqun qilinip qamaqqa élin'ghandin kéyin boluwatqan ishlar. Buning bilen bu insanlar özlirining yürek parilirining halidin héchqandaq xewer élish imkanigha ige bolalmaydu, emgek qilish arqiliq bala-waqilirini béqishqimu qadir bolalmaydu. Bu belkim eng éghir we qabahetlik bolghan xorlash qilmishi yaki jinayiti bolsa kérek. Chünki mushu sewebtin a'ililer xaniweyran bolup kétiwatidu, chak-chékidin bösülüp kétiwatidu, buning bilen mehelliler bolsa parche-parche bolup kétiwatidu.”

Lagérgha qamalghan Uyghurlarning rohiy we jismaniy jehetlerde qandaq qiynaqlargha duch kélishi heqqide köpligen melumatlar otturigha chiqiwatqanliqini alahide tekitligen doktor runining pikriche lagér sirtidiki Uyghurlarning ehwalimu buningdin anche chong perq qilip ketmeydiken. Bu jehette bir qisim mutexessislermu pütkül Uyghurlar diyarining “Üsti ochuq türme” ge aylan'ghanliqini tekitlewatqan bolup, buningda körünüshke “Hör” bolghan kishilerning körünmes mehkumluqqa giriptar bolushi muhim salmaqni igileydiken. Runi bu heqte mundaq dédi:

“Emdi lagérlarning sirtigha qaraydighan bolsaq bu jehette ajayip ishlarni bayqaymiz. Men bu toghriliq maqalemdimu yazdim: hazir kishilerning yötkilishimu bir mesile. Yeni lagérlarning sirtidiki kishilermu erkin halda bir jaydin yene bir jaygha baralmaydu. Ular da'im siyasiy yighilishlargha toplinidu, siyasiy jehettiki ménge yuyush pa'aliyetlirige qatnishishqa mejburlinidu, ularning barliq pa'aliyetliri 24 sa'et nazaret astida bolidu. Ular herqachan éghir buruqtumluq we rohiy bésim astida yashaydu. Bu jehette ularning ehwali lagérning ichidikilerge oxshap kétidu. Shunga hazirqi depsendichilik lagérlardin halqip chiqipla qalmastin, xaraktér jehette lagér ichidiki ehwalnimu bésip chüshidighan yerge yetti. Shunga lagérning ehwali yaxshi bolghan teqdirdimu uni qobul qilghili bolmaydu.”

Xitay hökümitining lagér mehbuslirining mutleq köp qismini “Jem'iyetning qoynigha qaytip keldi” déyishidiki bir muhim seweb ularni “Ghelibilik halda ishqa orunlashturush” namida lagérlargha qoshna bolghan zawut-fabrikilargha ishchiliqqa yötkishi ikenliki melum. Alaqidar uchurlarda bu kishilerning tolimu töwen ish heqqi bilen mejburiy emgekke séliniwatqanliqi, ularning jismaniy emgiki bedilige ishlen'gen mehsulatlarning gherb bazirigha éqip kiriwatqanliqi köp qétimlap tilgha élinidu. Runimu öz maqaliside bu mesile heqqide alahide toxtilip, nöwette bir qisim gherb döletlirining mahiyette bu xil emgeklerge biwasite yaki wasitilik halda “Shérik” boluwatqanliqini tekitleydu.

Söhbitimiz jeryanida bu toghrisida söz qilip mundaq dédi: “Bu rast boluwatqan ishlar. Men tutqun qilin'ghan bu kishilerning birnechche yillap zawutlarda nahayiti töwen heq ölchimi boyiche emgek qilish arqiliq lagérdin yaki tutup turush orunliridin qoyup bérilish pursitige érishidighanliqi toghrisida birnechche xil melumatni kördüm. Méningche bu ishlar hazir sistémiliq halda ijra boluwatidu. Yene kélip hazir ular nahayiti zor sanda zawutlargha yötkilip, xitay hökümiti temin etken nahayiti töwen ölchemlik teminatlardin behrimen boluwatidu. Emma bular héchqachan ashu kishiler özliri xalap talliwalghan, shundaqla ularning kelgüsi istiqbalini qurup chiqidighan xizmet türliri emes. Méningche lagér tutqunlirini zawutlargha yötkep emgek küchi bilen temin étish xitay hökümitining közligen nishani emes, ularning yetmekchi bolghan nishani siyasiy jehettiki idiye özgertish we mejburiy assimilyatsiye. Shunga rayon miqyasida hazir iqtisadiy tereqqiyatqa emes, belki siyasiy jehettiki özgertishke eng zor derijide zéhin qoyuluwatidu. Téximu muhimi bu lagérlarni dawam ettürüsh nahayiti qimmetke chüshüwatidu, yene kélip bu lagérlarda héchqandaq iqtisadiy ünüm yaritilmaydu. 2014-Yilidin buyanqi ehwalgha qaraydighan bolsaq bu rayonda ‛qattiq zerbe bérish‚ herikiti bashlan'ghandin buyan iqtisadiy jehette omumyüzlük chékinish körülüwatidu.”

Runining qarishiche xelq'ara jem'iyetning Uyghurlar hemde ular duch kéliwatqan lagér mesilisi boyiche xitayni eyiblishi hazir barghanséri yughuri pellige chiqmaqta iken. Emma uning qarishiche, lagér mesilisi boyiche xitayni eyiblesh keshmir mesiliside hindistanni, musulmanlar mesiliside isra'iliyeni, kurdlar mesiliside türkiyeni eyibleshtin pütünley perqliq bolghan bir hadise iken. Yene kélip xitayni lagérni taqashqa mejburlash bilenla Uyghurlar duch kéliwatqan tüplük mesililer hel bolup ketmeydiken.

U bu toghriliq söz bolghanda mundaq deydu: “Men aldi bilen aydinglashturiwetmekchi bolghan bir nuqta shuki, lagérlar jezmen taqiwétilishi lazim. Emma lagérlarning taqilishi ishning tügigini emes. Chünki lagérlar taqalsa hemmimiz xushal-xuram öylirimizge qaytip ‛ejeb obdan ish boldi. Axiri meqsitimizge yettuq‚ dep tentene qilidighan ish yoq. Bu peqet shinjang Uyghur aptonom rayonida boluwatqan depsendichilikning kichikkine bir qismining tügishidur, xalas. Emdi biz dunyawi miqyasidin nezer salsaq bu hazir dölet zorawanliqi we ékspilatatsiye sistémisining bir parchisi süpitide sirtqa yamrawatidu. Xitay hökümiti buningda asasiy salmaqni igileydu. Shuning bilen birge bir qisim gherb döletlirimu buninggha shérik boluwatidu. Eger xitay hökümitini lagérlarni taqashqa mejburliyalisaq bu elwette zor ghelibe hésablinidu. Bu elwette ménimu ghayet zor derijide xushal qilidu. Emma biz mushu ghelibimiz bilenla toxtap qélip ‛tamam, emdi mesile hel boldi‚ déyelmeymiz. Chünki shinjangdiki eng chong mesile boluwatqan zor kölemlik depsendichilik izchil dawam qiliwatidu, yene kélip bu hal sirtqa kéngiyiwatidu. Chünki shinjang depsendichilik yüz bériwatqan, emma tashqi dunyadin ayrip tashlan'ghan yekke-yégane aral emes. Bu rayonning sirt bilen bolghan baghlinishi seweblik bu hal téximu zor sistémigha kéngiyiwatidu. Shunga biz bu halning mushu teriqide dawam qilishigha yol qoymasliqimiz, xuddi térrorluqqa qarshi turush bahaniside nazaret sistémisi berpa qilish dégenlerni yolluq qilip körsitishke qarshi turghinimizdek bunungghimu qarshi turushimiz lazim.”

Muhajirettiki Uyghur ziyaliylirimu bu jehette mushuninggha oxshap kétidighan qarashta bolup, ular “Lagérlar haman taqilidu. Emma lagér Uyghurlar duch kéliwatqan asasiy mesile emes. Mesilining négizi Uyghurlarning öz-özige bolghan igidarchiliqi we xitay hökümitining Uyghurlarni yoq qiliwétish arzusi otturisidiki ziddiyet” dégenni algha süridu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.