Tor sözchisi ma jü: “Amérikaning ‛Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni‚ néme üchün xitayni sekretti?”

Yutub toridiki “Mingjing xewerliri” we “Ma jü xewerliri” qatarliq programmilarda xitayche analizi bilen tonulghan tor sözchisi ma jü tordiki egeshküchiliri intayin köp bolghan weziyet analizchilirining biri. Yéqindin uning xitay siyasiti we Uyghur weziyiti heqqidiki programmiliri féysbuk twittér qatarliq ijtima'iy taratqularda tarqilip, diqqet qozghidi.

Ma jü ependi 20-iyun künidiki programmisida 17-iyun küni amérika prézidénti donald tramp teripidin imzalinip qanun'gha aylan'ghan “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” heqqide amérikadiki Uyghur siyasiy pa'aliyetchisi ilshat hesen ependining bayanatini élan qilghan. Mezkur programmida ma jü ependi yene xitay hökümitining néme üchün “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” ning imzalinishigha qarita shu qeder köp naraziliq bildürüshining sewebi heqqide öz qarashlirini otturigha qoyghan idi.

24-Iyun küni biz ma jü ependining özini ziyaret qilish pursitige érishtuq.

U awwal özini tonushturup, ismining muhemmed isma'il jüme ikenlikini bildürdi. Islamiy étiqadi küchlük a'ilide chong bolghanliqi seweblik u 1976-yili ata-anisi bilen birlikte gensudin tengritagh baghridiki tékes nahiyisige qéchip kélip yerleshkenlikini we shu yerde 1982-yilghiche Uyghurlar arisida 6 yil yashighanliqini sözlep ötti. Baliliq we yashliq dewridiki bu xatiriler uni Uyghurlarni deslep tonush pursitige érishtürgen iken. Shunga u kéyinki mezgillerde ürümchi we béyjingdiki Uyghur ziyaliyliri bilen dostluq ornatqan hemde xitay hökümitining Uyghur siyasiti we Uyghur weziyiti heqqide köpligen maqalilerni élan qilghan iken. U amérikagha kelgendin kéyinmu tor sözchisi salahiyiti bilen yutub torida Uyghurlar weziyiti heqqide analiz programmilarni ishlep kelgen iken.

Ziyaritimiz jeryanida ma jü ependi bu qétim amérika prézidénti donald trampning imzalishi bilen qanun'gha aylan'ghan “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” nigha qarita xitay hökümitining qattiq naraziliq inkasida bolushidiki sewebler heqqide sorighan so'alimizgha jawab berdi.

Ma jü ependi mundaq dédi: “Aldi bilen diqqitimizni qozghaydighini shuki, siz otturigha qoyghandek, xitay kommunist hökümiti buninggha qarita intayin qattiq inkas bildürdi. Xitayning ‛xelq géziti‚, xitay merkizi radiyo-téliwéziyesi qatarliq köpligen hökümet taratquliri birdek ‛Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni‚ ni ‛peqetla bir waraq kéreksiz qeghez‚ dep qaxshidi. Emma ‛kéreksiz qeghez‚ dep eyibleshtin ibaret bu xil qarilash sözining pütkül xitay taratqularni heriketlendürüp, ularning her bir xewiride dégüdek tekrar qollinishi diqqet qozghaydu.”

Uning qarishiche, xitay hökümiti öz teshwiqatida “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” ni ‛étibari yoq bir waraq aq qeghez‚ dep eyibligen bolsimu, emma xitay hökümitining pütkül taratqulirini ishqa sélip, omumyüzlük hujumgha ötüshining özidinla mezkur qanunning xitay hökümiti üchün ejellik bir zerbe bolghanliqini körüwélishqa bolidiken.

Ma jü ependi yene mundaq dédi: “Bu ikki yildin buyan xitay öz teshwiqatlirida 1990-yili yüz bergen ‛barin weqesi‚ ni öz ichige alghan Uyghur rayonidiki bir qatar weqelerni ‛térrorluq hujumi weqesi‚ dép eyibligen teshwiqatlirini kücheytti. Bularda xitay hökümitining 1990-yillardin taki yéqinqi yillarghiche yoshurup kelgen Uyghur rayonida élip bérilghan basturushlar heqqidiki sanliq melumatliri ashkarilandi. U halda méning xitay hökümitidin we anglighuchilirimizdin soraydighan bir so'alim shuki, xitay hökümiti bu yerde néme üchün özi ‛kéreksiz qeghez‚ dep mensitmigen bu qanun'gha qarita bu derijide küchlük inkas qayturidu? néme üchün pütkül xitay dölitidiki omumiy xelqni teshkillep, mezkur qanun'gha qarita eyiblesh herikiti qozghaydu? bu oylinishqa tégishlik qanuniy mesile. Shundaqla xitay kommunist hökümitining özidin qayturup sorilidighan bir so'al. Buning özila bu qanunning xitay hökümitining teshwiqatida éytilghandek ‛kéreksiz qeghez‚ emeslikining ispati. Chünki bu qanun xitay hökümitining bu yillarda Uyghurlargha qaratqan siyasiy basturushi we qirghinchiliqlirining jawabsiz qalmaydighanliqini, buninggha ishtirak qilghan xitay emeldarlirining jazagha tartilidighanliqini bildürüwatidu.”

Ma jü ependi yene amérikada imzalan'ghan “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” ning xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan basturushigha bérilgen qattiq inkas ikenlikini ilgiri sürdi. U yene buning manju istélasidin buyanqi Uyghurlarning qarshiliq heriketliri we Uyghurlarning awazining dunyagha yetkenlikining netijisi ikenlikini, bolupmu bu qanunning Uyghurlargha ilham bolushidek amillarning xitay hökümitini qattiq bi'aram qilghan seweblerning yene biri ikenlikini tekitlep ötti.

Ma jü ependi yene mundaq dédi: “Xitay hökümitining bu qétimqi omumyüzlük hujum qozghash herikiti 1958-yili Uyghur aptonom rayonida élip bérilghan ‛yerlik milletchilikke qarshi turush herikiti‚ ge oxshaydu. Chünki eyni chaghda xitay hökümiti atalmish Uyghur aptonom rayoni qurulghandin kéyin bu jaydiki heqiqiy aptonomiye siyasitini ijra qilishni telep qilghan Uyghur serxillirini qattiq basturghan idi. Manju istélasi dewridin tartip Uyghurlar özini bésiwalghuchilargha qarshi eng qattiq qarshiliq bildürüp kéliwatqan xelqtur. Buni xitay hökümiti yaxshi bilidu. Shunga ular bu zéminda öz hakimiyitini tikligen chaghdila awwal milliy inqilab rehberlirini yoqatti. Kéyin xelqni bashliyalaydighan Uyghur diniy ölimalarni, sodiger baylarni we ziyaliylarni basturdi. Yéqinqi üch yildin buyan lagérgha qamalghanlar we tutqun qilin'ghanlarning zor bir qismi yene ashundaq xelqni bashliyalaydighan Uyghur serxilliridur. Bu menidin éytqanda, amérikada maqullan'ghan ‛Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” ning maqullinishi xitay hökümitining Uyghurlarni basturushidek qilmishining amérikaning xitaygha qaratqan siyasiti ichige kirgenlikining bir ipadisi. Bu menidin bu bir chong netije. Mana bu manju istélasidin buyan üzlüksiz qarshiliq heriketliri arqiliq dunyagha awazini anglitishqa tirishiwatqan Uyghurlargha bolghan bir qollash. Mushu nuqtidin alghandimu mezkur qanun'gha qarita xitay kommunist hökümitining bu qeder qattiq inkas qayturushining sewebini we xitay hökümitining endishisini chüshen'gili bolidu.”

Ziyaritimiz axirida ma jü ependi yene “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” diki belgilimilerning heqiqiy emeliylishi üchün Uyghurlarning bar imkaniyetler bilen dawamliq tirishishi kéreklikini tekitlidi.