Qazaqistanda Uyghur tilidiki mektepler yéngi oqush yilini kütüwaldi

Abdulla rozibaqiyéf namidiki 153-mektep-gimnaziyede ötküzülgen yéngi oqush bashlash murasimidin körünüsh. 2018-Yili 1-séntebir, almuta.

1-Séntebir qazaqistan xelqi üchün “Bilim küni” bayrimi bolup, bu küni barliq mekteplerde yéngi oqush yilining bashlinish munasiwiti bilen “Birinchi qongghuraq” murasimi bolup ötidu. Uninggha oqughuchilar qollirigha gül kötürüp kélip, ustazlirini tebrikleydu. Qazaqistandiki qazaq, rus, özbék, tajik tilliq mektepler bilen bir qatarda Uyghur tilidiki mekteplermu hökümet teripidin bölün'gen xirajet bilen teminlinidu.

Bu yilimu 1-séntebir küni memlikettiki 60 tin oshuq Uyghur tilidiki we arilash, yeni qazaq, rus we Uyghur tilidiki mekteplerde “Birinchi qongghuraq” murasimi bolup ötti. Shu jümlidin almuta shehiri boyiche eng ülgilik mekteplerning biri hésablan'ghan dostluq mehelliside orunlashqan abdulla rozibaqiyéf namidiki 153-mektep-gimnaziyede ötken murasimgha bir yérim minggha yéqin oqughuchi-ustazlar, ziyaliylar, ata-anilar, jem'iyetlik birleshmiler wekilliri, jama'etchilik aktipliri qatnashti. Murasim qazaqistanning dölet gimnini orunlash bilen bashlandi.

Murasim riyasetchisi sa'adet shahimerdanowa bashqa milletler qatarida Uyghur yashliridinmu chong ümidler kütülidighanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Mana bügünmu mektep bosughisini atlap, kélechekke zor armanlar bilen qara közlirimiz kélip olturidu. Ana tilida bilim élishni közligen 128 neper qara közlirimizni güldürligen alqish sadaliri bilen teklip qilayli.”

Riyasetchi teyyarliq sinipigha 75 balining kelgenlikini, mezkur mektepning peqet san jehettinla emes, belki oqush sapasi jehettinmu ösüwatqanliqini, her yili ana tilida bilim éliwatqan Uyghur qiz-yigitlirining aliy oqush orunlirigha ötüp, her xil kesiplerni igilewatqanliqini tekitlidi.

Murasimda deslep sözge chiqqan qazaqistan Uyghurlirining jumhuriyetlik étno-medeniyet merkizi re'isining orunbasari, jumhuriyetlik “Uyghur awazi” gézitining bash muherriri érshat esmetof yighin qatnashquchilirini gézit kolléktipi, shundaqla jumhuriyetlik medeniyet merkizi hem uning re'isi, qazaqistan parlaménti aliy kéngishining ezasi shahimerdan nurumof namidin qizghin tebriklidi. U mundaq dédi: “Milliy ma'arip her qandaq milletning kélechiki. Bizning tomurimiz, qénimiz, yürikimiz, baghrimiz mana mushu milliy ma'ariptur. Mushu qénimizdiki qanni urghutup turghan del mushu mekteplirimizdur. Her qandaq milletning milliy ma'aripsiz héch qandaq tereqqiyatqa ige bolalmaydighanliqini hayat ispatlawatidu. Jumhuriyetlik, xelq'ara derijidiki bu gimnaziye pütünley Uyghur xelqining hem meniwi hem medeniy tereqqiyatining asasi bolup kéliwatqinigha nurghun yillar boldi. Mana mushu utuqni yaxshi saqlap, mushu yerdiki qara közlirimiz ustazlirimizning yardimi bilen yaxshi bilim we terbiye élip, chong-chong choqqilargha yétidighinigha ishenchim kamil.”

Érshat esmetof milletni millet süpitide saqlap qélish üchün bar küchni Uyghur tilidiki mekteplerni saqlap qélishqa sélish lazimliqini tekitlidi. Murasimda sözligen péshqedem ziyaliy zérip molotof, “Turan dunyasi” jem'iyetlik fondining mudiri karlin mexpirof, el-farabi namidiki qazaq milliy uniwérsitétining proféssori shéripjan nadirof we bashqilar qazaqistanda milliy mekteplerni saqlap qélish üchün barliq shara'itlarning mewjut ikenlikini, bügünki künde riqabetchilikke qabil ewladlarni terbiyelep chiqishning muhimliqini otturigha qoydi.

Ziyaritimizni qobul qilghan mezkur mektepning sabiq mudiri zérip molotof ependining pikriche, milliy mekteplerning saqlinip qélishida shu döletning ichki siyasitimu alahide rol oynaydiken. U mundaq dédi. “Méni birinchi xushal qilidighan nerse qazaqistan dölitide Uyghur mektepliri üchün yol ochuq. 60 Tin oshuq mektipimiz bar. U yerde nechche minglighan bala öz ana tilida bilim alidu. Bu némige élip kélishi mumkin? qazaqistan diyarida yashawatqan Uyghurlar özining Uyghur millitining wekili ikenlikini hés qilipla qalmay, belki shuni emeliyette ispatlawatidu. Jem'iyetning her qandaq saheliride millitimizning wekilliri ünümlük emgek qilip, ijad qilip kelmekte. Epsus, bashqa qérindash jumhuriyetlerdiki qandashlirimiz mundaq imkaniyetke ige emes. Méningche, ularning bashqa milletler terkibige singip kétish éhtimali xéli yuqiri.”

Bu jehette qoshna qirghizistan we özbékistandiki Uyghurlarning ehwali qandaq?

Qirghizistandiki “Ittipaq” gézitining bash muherririning orunbasari abdurehim hapizofning éytishiche, sani jehettin qirghizistanda yashawatqan yüz milletning ichide Uyghurlar qirghiz, özbék we ruslardin kéyin tötinchi orunni igileydiken. Ötken esirning 90-yilliridin kéyin, yeni sowét ittipaqi ghulighandin kéyin Uyghurlar zich olturaqlashqan sheher we yézilardiki oqughuchilarning 30-40 pirsentini Uyghurlar teshkil qilghan mekteplerde qoshumche kurslar échilip, ularda heptisige ikki qétim ikki sa'ettin Uyghur tili dersliri ötüshke bashlighan. Bu 1989-yili qurulghan “Ittipaq” jem'iyiti teripidin teshkillen'gen iken. Abdurehim hapizof mundaq dédi: “Epsuski, axirqi yillarda ular toxtap qaldi. Ittipaq jem'iyiti her yili bu mesilini kötiriwatidu. Ene shu qoshumche Uyghur tili derislirini ornigha keltürüshke heriket qiliwatimiz. Shundaqla bishkek shehiride Uyghur jem'iyitining tilgha, sen'etke ögitidighan binasi yoq. Ademlirimiz, mu'ellimlirimiz bar. Kélechekte mundaq béna bolidu dep ishinimiz. Biz uyushturghan musabiqilerdin az bolsimu aqcha chüshti. Néme üchün mundaq heriketlerni qiliwatimiz? sewebi bizde Uyghur mektepliri yoq. Chong ewlad yashlirimizni Uyghur tilini yaxshi bilishi üchün heriket qiliwatidu. Tilni bilmise, yashlirimiz Uyghur medeniyitidin, tarixidin chetnep kétidu”.

Özbékistanning tashkent shehiride yashawatqan tonulghan alim, téxnika penlirining doktori abduljan berayéf bolsa millet kélechikining birinchi nöwette milliy ma'aripqa baghliq ikenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Milletni millet qilip saqlaymiz dések, elwette, birinchi nöwette mektepke étibar qilish kérek, emma u bizde yoq. Yashlargha omumen bu toghriliq gep qilish qiyin. Kélechekni oylaydighanlar barghanséri az qéliwatidu. Bu mesilini kötürüwatqinimizgha 20 yil bolup ketti. Emma ishimiz algha emes, arqisigha kétip baridu. Biz qeyerde bolmayli, asasiy nezerni mektepke bölüshimiz kérek.”

Igilishimizche, ottura asiya Uyghur élining sirtida Uyghurlar eng köp olturaqlashqan rayondur. Hökümetlerning sanliq melumatlirigha qarighanda, qazaqistanda 260 mingdin oshuq, qirghizistanda 50 ming, özbékistanda 30 ming Uyghur yashaydiken. Uyghurlar yene türkmenistandimu uchraydu. Eyni waqitlarda ottura asiyaliq Uyghurlar ichidin köpligen dölet erbabliri, alimlar, yazghuchilar, igilik rehberliri we bashqilar yétilip chiqqan idi.