Уйғур оқутқучилар: қош тил маарипи сиясити уйғур маарипини вәйран қиливатиду

Йеқинқи 10 йилдин буян даириләрниң “қош тил маарипи” намида хитай тиллиқ маарипни йолға қоюши, уйғур зиялийлири вә паалийәтчилири тәрипидин “уйғур тилини маарипидин сиқип чиқириш” һәтта “уйғур миллитини ассимилятсийә қилиш” сиясити дәп тәнқидләнгән иди.

Йеқинида хитай таратқулирида йәнә, ақсу вилайитидин 2000 нәпәр миллий оқутқучиниң җеҗяң өлкисидә хитай тилида тәрбийилиниватқанлиқи хәвәр қилинип, буниң уйғур районида қош тиллиқ маарип қәдимини тезлитиштә үнүм яратқанлиқи мәдһийиләнди. Һалбуки, уйғур дияридин радийомиз зияритини қобул қилған уйғур оқутқучилар вә чәтәлләрдики уйғур зиялийлири хитайниң аталмиш “қош тил маарипи” сиясити нәтиҗисидә әслидики уйғур миллий маарипиниң пүтүнләй вәйран болғанлиқини тәкитлиди.

Хитай маарип гезитиниң йеқинқи санида, хитайниң җеҗяң өлкисиниң уйғур дияриниң ақсу вилайитидики оттура мәктәпләр үчүн бу йилдин башлап кәлгүси 3 йил ичидә 2000 нәпәр миллий оқутқучини хитай тилида тәрбийиләп беридиғанлиқи вә җеҗяң өлкисиниң 6 йилдин буян ақсу вилайитидики йәрлик вә биңтуән үчүн тәрбийиләп бәргән қош тиллиқ миллий оқутқучиларниң 5000 дин ашқанлиқи хәвәр қилинди.

Радийомиз ақсуға телефон қилип игилигән әһваллардин,йеқинқи бирқанчә йилдин буян ақсу вилайәт тәвәсидики наһийиләрдики оттура, башланғуч мәктәпләргә хитай өлкилиридин “қош тиллиқ оқутқучи” намида бир түркүм хитай оқутқучилар орунлаштурулғандин башқа, әслидики миллий оқутқучиларниң тизимлинип, хитай тили сәвийисини өстүрүшкә әвәтилгәнлики мәлум болди.

Радийомизға “қош тиллиқ маарип” йолға қоюлғандин буянқи әһвални баян қилған бир оқутқучи, нөвәттә мәктәпләрдә хитай тилини омумлаштуруш зиядә тәклитләнгәнлики үчүн, уларниң мәктипигә хитай өлкилиридин “шинҗаңға ярдәм” намида бир түркүм хитай оқутқучилар кәлгәнликини вә әслидики миллий оқутқучилардин 40 яштин төвән яштики оқутқучиларниң түркүм-түркүмләп хитай өлкә, шәһәрлири вә үрүмчигә хитай тили сәвийисини өстүрүшкә әвәтиливатқанлиқини билдүрди.

Бу оқутқучи йәнә, нөвәттә ақсу вилайити тәвәсидики оттура мәктәпләрдә “тәҗрибә синип” намидики синиплар тәсис қилинип, бу синиптики оқуғучиларға тәбиий пән дәрслириниң хитай тилида өтүлүватқанлиқи, һазир уйғур тилида өтүлидиған дәрсләрниң барғанчә азийип, һәтта уйғур тилида өтүш давамлишиватқан әдәбият дәрсиниңму барғанчә азайғанлиқи, илгири толуқсиз оттура мәктәпләрдә мәхсус 3 йил оқутулидиған уйғур тили грамматикиси дәрсниң әмәлдин қалдурулуп, әдәбият дәрси ичигә киргүзүветилиши оқуғучиларни ана тили-уйғур тилини мукәммәл игиләштин мәһрум қилғанлиқини билдүрди.

Чәтәлләрдики уйғур зиялийлиридин америка аләм қатниши идарисиниң оптика мутәхәссиси доктор әркин сидиқ әпәнди, йеқинқи йилларда елан қилған бир түркүм мақалилиридә, хитай һөкүмити уйғур диярида йолға қоюватқан “қош тиллиқ маарип” сияситини тәнқидләп, хитайниң қош тиллиқ маарипиниң әмәлийәттә хитай тилини асас қилған йәккә тиллиқ маарип икәнликини, бу хил илмий асасий болмиған маарип сияситиниң уйғур миллий маарипини вәйран қиливатқанлиқини тәкитлигән иди.

Бүгүн радийомиз зияритини қобул қилған доктор әркин сидиқ әпәнди өткән әсирниң 80-90-йиллиридики уйғур миллий маарипиға селиштурғанда, нөвәттики уйғур маарипида зор чекиниш барлиқини билдүрүп, ана тил маарипниң орниға пүтүнләй хитайлаштурулған маарипниң йолға қоюлуп, омумлишиши нәтиҗисидә уйғур оқуғучиларда оқуш қизғинлиқи барғанчә төвәнләп, уйғур маарипиниң вәйран болушқа қарап йүзләнгәнликини билдүрүп, бу әһвалниң яман ақивәт елип келидиғанлиқини агаһландурди.

Әркин сидиқ әпәнди сөзидә йәнә, хитай һөкүмити йолға қоюватқан “қош тиллиқ маарип” ниң хәлқара маарип қанунидики илмий асасқа әмәс, бәлки хитайниң сиясий мәқситини әмәлгә ашуруш үчүн йолға қоюлғачқа, униң иҗра қилиниш җәрянида әслидики уйғур миллий маарипиниң вәйран болуватқанлиқини испатлайдиған бир қатар мәсилиләрниң келип чиқиватқанлиқини билдүрүп, хитай һөкүмитиниң бу әһвалларни муқәррәр түзитиши керәкликини тәкитлиди.