Gülendem abisteyning kündilik xatirisi we Uyghur yéngi ma'aripining deslepki sehipiliri

Gülendem abisteyning 1919-yili turpan astanide yazghan kündilik xatire deptirining bir béti.

19-Esirning axirqi charikidin bashlap qirim we qazan tatarliri qozghighan jeditchilik herikiti musulmanlar dunyasida, bolupmu öz kélechiki üchün izdiniwatqan türkiy xelqler topluqlirida bir meydan yéngilash yaki islahat élip bérish dolqunini qozghaydu.

Yéngiche zamaniwi ma'aripni yolgha qoyush, milliy hoquq we döletchilik asasini tiklesh shundaqla milliy we islamiy idé'ologiye berpa qilish jeditchilik herikitining eng muhim teshebbusliridin bolup qalidu. Isma'il ghaspirali otturigha qoyghan “Tilda, pikirde, we ishta birlik” sho'ari qirimdin tarim wadisighiche bolghan bipayan térritoriyidiki türkiy tilliq xelqlerning qérindashliq rishtisini qaytidin baghlaydu.

Ene ashu tarixiy shara'itta, muhitilar a'ilisining tereqqiyperwer oghulliri teripidin 1909-yili turpan astanide tunji “Usuli-jedit” mektipi qurulidu. Qazan uniwérsitétining yash oqutquchisi heyder sayrani mexsut muhitining teklipi bilen turpan'gha kélip bu mektepning tunji oqutquchisi bolidu. 1919-Yilining öktebir aylirigha kelgende qelbige ulughwar ghayilerni pükken bir jüp yash er-ayal tatar ma'aripchisi turpandiki muhitilar a'ilisining teklipi bilen astane yézisigha qedem basidu. Öz zamaniside aliy ma'arip terbiyisi körgen, bir mezgil chöchekte “Usuli-jedit” mekteplirini échip yéngiche ma'aripni janlandurghan muhibulla ependi bilen ayali gülendem xanim emdilikte idiqut wadisida 1909-yilidin étibaren yéqilghan Uyghur yéngiche ma'aripining mesh'ilini yenimu ulghaytidu.

Muhibulla ependi bilen gülendem abistey turpan astanide 3 yildek xizmet qilish jeryanida nechche yüzligen Uyghur balilirining sebiy qelbige meripet chirighini yanduridu. Bolupmu, gülendem abistey tunji bolup qizlar sinipi achidu hemde birqanche qarar qiz oqughuchini terbiyilep idiqut wadisida Uyghur qizlar ma'aripining asasini salidu.

Gülendem abistey turpan astanide oqutquchiliq qilghan birqanche yil jeryanida izchil halda xatire yézip qalduridu. 1922-Yili éri muhibulla ependi késel sewebi bilen tuyuqsizla turpanda qaza qilidu. Ikki balisi bilen yalghuz qalghan gülendem abistey 1922-yili 6-ayda muhitilar a'ilisining yardimi bilen chöchektiki uruq-tughqanlirining qéshigha qaytip kétidu. Gülendem abistey chöchekte dawamliq oqutquchiliq qilip 1923-yili küzde tunji qizlar mektipini qurup chiqidu. Shundin bashlap pütün wujudi bilen özini ma'aripqa béghishlap chöchekning 1930-1940-yillardiki milliy ma'arip we medeniy hayatida türtkilik rol oynaydu. Kéyinche keng xelq uning xizmetlirige yuqiri baha bérip, uni “Uyghur yéngi ma'aripining söyümlük anisi” dep teripleydu.

Gülendem abistey 1955-yili sowét ittipaqigha chiqip kétidu we qazaqistanning ulijar dégen yérige orunlishidu. U 1973-yili 84 yéshida alemdin ötidu. Gülendem abisteyning Uyghurlar yurtida yashighan we aqartish xizmiti bilen ötküzgen yérim esirlik hayat kechürmishliri uning 3 depterdin tüzülgen kündilik xatirisige yézilghan. 3-Depter uning 1919-yilidin 1922-yilighiche bolghan ariliqta turpan astanidiki hayat kechürmishlirige béghishlan'ghan. Gülendem abisteyning öz qelimi bilen yézilghan bu xatire depter 1980-yillarning bashlirida oghli fatix teripidin ürümchige élip kélinip shinjang uniwérsitétining proféssori, tatar ziyaliy zarif dolatqa tapshurulghan. 2009-Yili zarif ependi wapat bolghanda bu xatire depter péshqedem tilshunas ibrahim muti'iyge tapshurulghan. Ibrahim muti'iy qaza qilghandin kéyin, qizi xalide xanim bu xatirini Uyghurchilashturup chiqqan. 2010-Yili yalqun rozining teklipi bilen péshqedem ziyaliy yunus ilyas idiqutluq bu xatirini qayta ishlep neshrge teyyarlighan. Shundaq qilip bu xatire “Turpan” zhurnilining 2012-yilliq sanlirida oqurmenler bilen axiri yüz körüshken.

Bu xatire depter ataqliq meripet ustazi gülendem abisteyning turpandiki kechürmishlirining eynen bayani bolup, 20-esirning bashlirida Uyghur yéngi ma'aripining, bolupmu Uyghur qizlar ma'aripining meydan'gha kélishini chüshinishte muhim qimmetke igidur.