Xitay Uyghurlarning yéziqini tekrar özgertish koyidimu?

Uyghur yéziq tarixi heqqidiki matériyallar, 20-esirdin buyan yeni Uyghur aptonom rayoni qurulghandin kéyin Uyghurlarning yéziq özgertishining eng köp tekrarlan'ghan bir dewri bolghanliqini körsitip béridu. Tilshunaslar buning Uyghurlargha apet xaraktérlik selbiy tesirlerni élip kelgenlikini otturigha qoyup kelmekte. Xitay teshwiqat wasitiliridin, Uyghur élidiki siyasiy, diniy, medeniyet basturushlirini kücheytip élip bériwatqan xitay da'irilirining, nöwette qaytidin “Uyghur kona yéziqidin yéngi yéziqqa köchüsh” teshebbusigha taratqulirida meydan hazirlawatqanliqi melum. Bu xildiki mulahizilerde Uyghur kona yéziqining shekil jehettiki yétersizlikliri küchep körsitilip, latin élipbesining qosh til ma'arip hetta radikalliqni tügitishke paydiliq ikenlikliri küchep körsitildi.

Chet'ellerdiki Uyghur mutexessisler buninggha reddiye bérip “Uyghurlar ereb élipbesini tashlap latinchigha köchüsh” teshebbusining ilmiyliqtin yiraq, peqet xitayning Uyghur kimlikini yoqitish siyasitige maslishiwatqan bir chaqiriq ikenlikini, yéziq özgertishning héchqandaq zörüriyiti yoqluqini pakitlar bilen otturigha qoydi.

Uyghurlar herxil ijtima'iy, tarixiy, siyasiy sewebler tüpeyli her xil sistémidiki yéziqlarni qollan'ghan. 1980 Yillarda ereb élipbesi asasidiki Uyghur yéziqi eslige kélip, oqu-oqutush, metbu'at, neshriyat, xet-alaqe we höjjetlerde omumyüzlük qollinilmaqta. Yéqinqi yillarda kompyutér téxnikisining omumlishishi we tereqqiyatigha egiship, bu yéziqning burun hel qilinmighan élipbe jedwilige we imla qa'idisige munasiwetlik bezi yétersizliklirimu asasen hel qilinip boldi.

Lékin, yéqinda siyasiy éhtiyaj bilen kona yéziqni tashlap yéngi yéziqqa qaytish shamili qaytidin kötürülüshke bashlighan bolup, 17-iyun küni til, yéziq sahesi bilen héchqandaq alaqisi yoq bolghan qadir himit isimlik bir xitay kompartiyisi kadirining “Uyghur yéziq islahatigha pikri” élan qilindi we bu tézdin chet'ellerdiki ijtima'iy taratqulargha tarqap Uyghur ziyaliylirining tenqidiy inkasini meydan'gha keltürdi.

Turpan sheherlik pochta télégraf idarisi partguruppisi ezasi, idare mu'awin bashliqi qadir himitning bu teshebbusi, Uyghur élida siyasiy weziyet jiddiyleshken, her sahediki Uyghurlarning üch xil küchke qarshi meydanini ipadileshke mejburlash dolquni ewjige chiqqan bir peytte élan qilindi. Qadir himit maqaliside kona we yéngi yéziq otturisidiki perqler heqqide toxtilip, kona yéziqni ishletken 20 nechche yildin buyan kompyutérda bu yéziqni qollinishta qiyinchiliq tughulghanliqidin shikayet qilip, özining 26 herptin teshkil tapqan latin yéziqta 100% bimalal meshghulat qilalaydighanliqini aldinqi seweb qilip körsetken bolsimu, bashqa sewebliri “Kona yéziqni tashlap yéngi yéziqqa köchüsh” teshebbusining pütünley siyasiyliqqa ige ikenlikini yoshuralmighan.

Yeni u maqaliside, latin élipbesige köchüsh qosh til ma'aripini ilgiri sürüshke, milletler öz-ara til öginip milletler ittipaqliqini yaxshilashqa paydiliq dep körsetken.

Eng muhimi, “Uyghurlar ereb élipbesi asasidiki kona yéziqini tashlighanda, radikalliqni tügitishte aktip rol oynaydu” dep yazghan.

Xitay hökümitining rayonda Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasiy, diniy teqibliridin bashqa, Uyghurlarning qanunluq öz ana til-yéziqini ishlitishimu barghanche taraytilip, memuriyettin, ma'ariptin we bashqa sahelerdin asta-asta siqip chiqirilip, kimlikini saqlash zor riqabetke uchrawatqan peytte pütünley xitay siyasitini himaye qilip, ilmiyliqtin chetnigen bu maqalige, amérikidiki matimatikichi doktor tashpolat rozining xitay taratqulirida “Nahayiti toghra teklip,ereb yéziqini tashlap, latin yéziqigha ötüshimiz kérek” dep inkas qaldurushi fésébok qatarliq ijtima'iy taratqularda küchlük reddiyege uchrimaqta.

Tashpolat rozining Uyghurlarning yéziq özgertishini teshebbus qilishining sewebi heqqide uning özini ziyaret qilishqa tirishtuq. Eyni dewrde yéngi yéziqta sawatliq bolghanlar qataridiki tashpolat ependi gerche, xitayning ündidar sehipiliride rahet halda inkas bildürgen bolsimu, radi'omizda awazini anglitishni xalimaydighanliqini bildürdi.

Qéni undaqta, kesip ehliliri mutexessisler, “Kona yéziqni tashlap yéngi yéziqqa köchüsh” teshebbusigha néme deydu? anglap baqayli.

Yéziqshunas doktor qahar barat ependi bu xil teshebbusqa küchlük reddiye bérip, xitay hökümitining yéqinqi dewrde yéngi yéziq yolgha qoyup pütkül Uyghur millitining tarixi, til-yéziq tereqqiyatini, medeniyitini éghir derijide depsende qilghanliqi'ini, eger bu tarix qaytilan'ghanda 20 nechche yildin buyan Uyghur ziyaliylirining Uyghur xelqining milliy til-edebiyatni, tarixini, örp-adet we medeniyitini eslige keltürüsh üchün qilghan emgeklirining pütünley weyran qilinip, Uyghurlarning özini saqlap qélishimu tehditke uchraydighanliqini, bolupmu medeniyet en'enisige warisliq qilishidin söz échish mumkin emeslikini otturigha qoydi.

Uyghur yéziq tereqqiyati heqqide ilmiy muhakimiler uyushturup kéliwatqan Uyghur tetqiqati jem'iyiti re'isi abdulhimit qaraxan ependi türkiyedin ziyaritimizni qobul qilip, yéziq islahatliri we ularning selbiy tesirliri heqqide pikirlirini bayan qildi we bu teshebbus xitay hökümitining Uyghurlarning yéziqini qayta özgertish gherizidin dérek béridu dep qaraydighanliqini otturigha qoyup, gerche bezi xitaypereslerning ilmiyliqtin yiraq bu teshebbusi, akadémik we qanuniy asasqa ige bolmisimu, héchbir talash-tartish qilghudek zörüriyitimu yoq bir téma bolsimu, Uyghur jama'itining we Uyghur ziyaliylarning xitay hökümitining kona yéziqni yoq qilishtiki rezil pilanlirigha qarshi teyyarliqta bolushi zörürlükini tekitlidi.