Uyghur rohi sidnéy sehniside rak muqami bilen küylendi

Tonulghan qabil Uyghur sen'etkar shöhret tursun qatarliq sen'etkarlar sehnige chiqishtin ilgiri. 2018-Yili 2-séntebir.

2018-Yil 2-séntebir küni, sidnéy shehiridiki riwérsayid tiyatir sariyida ötküzülgen rak muqami kéchiliki Uyghur milliy kiyim-kéchekliri bilen sehnini julalatqan Uyghur sen'etchilerning yangraq Uyghur muqam ghezellirige tengkesh qilin'ghan dutar we dap sadasi, jezbdar, nazuk we güzel usulliri, hayajan ilkide muqam küylirini teng éytiship, toxtimay usul oynawatqan tamashibinlarning zoq-shox keypiyati we arilap kötürülgen “Yasha Uyghur, yasha muqam” dégen shawqunlar hem chawaklar ichide 50 minutche dawamlashti.

Bu, Uyghur klassik muzikisi “On ikki muqam” ning sidnéydiki bu chong sehnide tunji qétim orundilishidur. Bu qétim sehnide rak muqamini orundashqa Uyghur muzikant shöhret tursun bilen dangliq dapchi tahir imindin bashqa yene awstraliyediki sen'ettin xewiri bar kilara, aynur qatarliq bir qanche Uyghur xanim-qizlar, yipek yoli ansambilidiki muzikantlar, awstraliyelik muzikantlar, awstraliye dölet uniwérsitétining muzika léktori kim kyuno qatarliqlarmu ishtirak qilghan.

Uyghur diyarida ming yillar yashighan üzülmes muqamni öz ichige alghan Uyghur medeniyet-sen'iti éghir tehditke yüzlen'gen bir weziyette awstraliyediki Uyghur sen'etchiler bu sehnide muqamgha jan béripla qalmay, muqam ijrachisi shöhret tursun éytqandek Uyghurlarning muqam bilen, muqamning bolsa Uyghur bilen birge yashaydighanliqini qayta namayan qilghan.

Konsért teyyarliqi mezgilide ziyaritimizni qobul qilghan shöhret tursun özining bu konsért arqiliq awstraliyeliklerge we dunyagha Uyghurlarning arzu-armanlirini, Uyghurlardiki milliy rohni muzika arqiliq namayan qilmaqchi ikenlikini éytqan idi. Derweqe awstraliyediki chong-chong taratqularda rak muqami kéchiliki heqqide meydan'gha kelgen inkas we bahalardin Uyghur sen'etchilerning öz armanlirigha yetkenlikini körgili bolidu.

“Erkinlikning muzikida ipadilinishidinmu küchlük ipadilinishi yoqtur” dégen jümle “Sidnéy etigenlik xewerchi géziti” de 3-séntebir küni zhurnalist jon shendning “Rak muqamigha baha: erkinlikning yarqin yan'ghini konsértta yalqunlidi” témisidiki obzoridiki bahalardur. U obzorida mundaq yazidu: “Uyghur muzika medeniyiti zulum-sitemde shekillenmigen bolushi mumkin, emma Uyghurlarning nöwette xitaydiki qayghuluq parakendichilikliri nuqtisidin alghanda, uning ipadilinishi erkinlikning téximu elemlik sözlinishi boldi. . . . Konsértning axirqi qismigha bir xelq naxshisi uliship keldi. Bu chaghda asasen Uyghurlardin terkib tapqan tamashibinlarning tuyuqsiz ornidin turup ussulgha chüshüp kétishi shinjang rak muzikisini xursenlik qaplighan shadliq yashlirining tökülüshige aylandurdi. Bu qétim shöhretning sufizmning tesirige uchrighan shé'iriy tékisti küch, da'ire we bézesh bilen barghanséri küchiyidighan yenggil tonushturush bilen bashlandi. Buning otturisida yélinjap köygini erkinlikning yarqin yan'ghinigha oxshaydighan tiren we ret qilghusiz heqiqettur. Eger bu til bu qulaqlargha yat bolsa, insanning héssiyatliri xuddi kilaraning töt xil kiyimde orundighan ussullirida ipadilen'gen nepis nazukluqtek uniwérsal idi”.

“Sidnéy diniy muzikilar féstiwali” ning sen'et yétekchisi richard pitkuwich “Sidnéy etigenlik xewerchisi” gézitining muxbirigha qilghan sözide bu féstiwalida muqamning awstraliyelik tamashibinlarning Uyghur medeniyitini chongqur chüshinishige türtke bolushini ümid qilidighanliqini bildürüp: “Men bir awstraliyelik tamashibin bolush süpitim bilen muqamning heqiqiy zoqini hés qildim,” dégen.

Rak muqami kéchilikini körüsh üchün, adaleyd shehiridin balilirini élip sidnéygha kelgen zulpiye Uyghur xanim, Uyghur sen'etkarlarning orundishida Uyghur muqam kéchilikining ötküzülüshi, awstraliyeni ikkinchi weten qilip yashawatqan Uyghurlar üchünmu intayin qimmetlik we hayajanliq bir purset ikenlikini bildürdi. U, yene bolupmu bu hayajanliq kéchilikning awstraliyede tughulup chong boluwatqan Uyghur ewladlirigha özlirining medeniyitini tonush we Uyghurluqidin pexirlinish tuyghusini yétildürüshte ehmiyitining zor bolidighanliqini bildürdi.

Muqam, sehnide köp xil sazdin bashqa, qoshumche tengkesh muzikilar, naxsha-usul qatarliq köp xil sen'et shekilliri mujessemlen'gen halda, sen'etkarlarning öz ara maslashqan yuqiri mahariti arqiliq ijra qilinidighan uniwérsal sen'ettur. Shöhret tursun ependining bildürüshiche, gerche u ilgiri bu kéchilikte ottura asiyadiki bir qisim Uyghur sen'etkarlarning hemkarlishishi bilen rak muqamini orundashni pilan qilghan bolsimu, wiza ishliridiki ongushsizliqlar seweblik ularning kéchilikke qatnishalmaydighanliqi téxi yéqinda melum bolghan. U kéchilikni yalghuz sehnige élip chiqishtin ümidsizlen'gen bu peytte, kéchilikni uningdin better hayajanda kütken awstraliyediki sen'ettin xewiri bar Uyghurlar, uninggha terep-tereptin hemdemde bolushqan. Netijide bu tunji nöwetlik rak muqam kéchiliki awstraliyede oylighandinmu muweppeqiyetlik halda royapqa chiqqan.

Kéchilikning rengdar we muweppeqiyetlik ötüshige hemdemde bolghan sen'et söyer Uyghurlardin sidnéyda yashawatqan aynur xanim özining bu kéchilikte rol alghinidin nahayiti pexirlen'genlikini, bolupmu “Uyghurlarning medeniyiti, klassik edebiyat-sen'iti nöwette xitayning Uyghurlargha qarita élip bériwatqan tazilash herikitining zerbiside jan talishiwatqan bir peytte, her bir Uyghur özining bar küchini, qabiliyitini we talantini ishqa sélip, Uyghurlarning medeniyitini qoghdash burchini ada qilishi kérek” dep qaraydighanliqini otturigha qoydi.

Aynur xanimning bayan qilishiche, rak muqamini körgen Uyghur tamashibinlar dunya Uyghurlarni tonuwatqan yéngi bir weziyette medeniyet-sen'et arqiliqmu Uyghurlarni namayan qilishning roligha sel qarighili bolmaydighanliqini chüshinip yetkenlikini ipadileshken. Ular yene mushundaq Uyghur muqam sen'et kéchiliklirining kelgüside dunya aylinip sehne tépishigha bolghan küchlük istek we ümidlirini ipade qilishqan.