Әнқәрәдики “12-нөвәтлик китаб йәрмәнкиси” дин уйғурлар тоғрисидики китабларму орун алған

Ихтиярий мухбиримиз әркин тарим
2018.02.19
professor-exmet-boran-bilgexan-atsiz-gokdagh.jpg Түрк дуняси тоғрисида 11 китаби нәшр қилинған әлазиғдики фират университетиниң профессори әхмәт буран(оттурида) вә ақчағ нәшриятниң тәһрирати мәсуллиридин профессор билгәхан атсиз гөкдағ(солда) әпәндиләр йәрмәнкидә. 2018-Йили 17-феврал, әнқәрә.
RFA/Erkin Tarim

Түркийә пайтәхти әнқәрәдә өткүзүлгән “12-нөвәтлик китаб йәрмәнкиси” дин түркий милләтләр шундақла уйғурларниң тили, тарихи, әдәбияти вә һазирқи вәзийитигә даир китабларму орун алған.

2-Айниң 17-күнидин 25-күнигичә давамлишидиған бу йәрмәнкидә түркийәдики 300 дәк нәшрият мәхсус бөлмә ачқан болуп, бәзи нәшриятлар түркий милләтләр, болупму уйғурлар тоғрисидики китабларниму йәрмәнкигә қойған. Буларниң ичидә әнқәрәдики ақчағ нәшрияти билән өтүкән нәшриятиға охшаш даңлиқ нәшриятларму бар икән. Мәзкур йәрмәнкигә йәнә “40 лар кулуби” нәшрияти тәрипидин нәшр қилинған “бир паҗиә 40 сөз: шәрқий түркистан ” намлиқ китабму қоюлған.

Биз бу қетимлиқ китаб йәрмәнкиси һәққидә мәлумат елиш үчүн әнқәрәдики йәрмәнкигә берип, нәшрият мәсуллири вә йәрмәнкигә келип өз китаблириға имза қоюп тарқитиватқан профессорларға микрофонимизни узаттуқ.

Түрк дуняси тоғрисида 11 китаби нәшр қилинған әлазиғдики фират университетиниң профессори әхмәт боран әпәнди бу қетимлиқ китаб йәрмәнкисигә болған қизиқишниң юқири икәнликини баян қилип, мундақ деди: “қизиқиш яман әмәс. яшлар қизиқип сетивеливатиду. Түрк тили вә әдәбияти факултетиниң оқуғучилири, һазирқи заман түркий тиллири вә әдәбиятлири кәспиниң оқуғучилири еливатиду. Булардин башқа кишиләрму еливатиду. Бундақ йәрмәнкиләрдә нәшриятлар китаблирини яхши тонуштурса қизиқиш техиму юқири көтүрүлиду, дәп ойлаймән.”

Оқурмәнлири сетивалған китабларға ақчағ нәшриятиниң бөлмисидә қол қоюватқан профессор әхмәт боран әпәнди китаб йәрмәнкилириниң оқурмәнләр билән апторни учраштуридиған бир сорун икәнликини баян қилип, мундақ деди: “китаб йәрмәнкилири бәк пайдилиқ, у аптор билән оқурмәнләрни учраштуриду. Нурғун кишиләр апторниң исминила билиду, әмма өзини тонумайду. Шуңа оқурмәнләр апторларни көргәндә хурсән болиду, сөзлишиду. Бу җәһәттин бәк яхши. Билишимчә, оқурмәнләрниң шәрқий түркистан тоғрисидики китабларғиму қизиқиш бар.”

1991-Йили сабиқ совет иттипақи йимирилип, оттура асиядики түркий җумһурийәтлири мустәқил болғандин кейин түркийә җумһурийити оттура асия әллири билән болған мунасивитини һәр җәһәттин күчәйтишкә әһмийәт берип кәлмәктә. Буниңға әгишип тәтқиқат ишлириму көпәймәктә. Ундақта, түркийәдә оттура асия җумһурийәтлири тоғрисида шундақла уйғурлар тоғрисида нәшр қилиниватқан китаблар көпийиватамду? профессор әхмәт боран әпәнди бу һәқтики китабларниң сан вә сүпәт җәһәттә көпийиватқанлиқини баян қилип, мундақ деди: “бу җәһәттә наһайити зор тәрәққият бар. Бундин 25 йил бурун түркийәдә түрк дуняси һәққидә нәшр қилинған китаблар йоқ дейәрлик иди. 25 Йил ичидә бу һәқтә наһайити көп вә муһим китаблар нәшр қилинди. Бу китаблар арқилиқ түркийәдики оқурмәнләр түрк дунясиниң шундақла шәрқий түркистан мәсилисиниң немә икәнликини, уйғурларниң ким икәнликини биливатиду. Бу һәқтә йезишқа тегишлик нәрсиләр наһайити көп, билим адәмлири бу җәһәттә көп күч чиқириши керәк.”

Әхмәт боран әпәнди пәқәт ақчағ нәшриятида нәшр қилинған 9 китабиниң оттура асия вә шәрқий түркистанға мунасивәтлик икәнликини, өзиниң буниң ичидики бир китабниң тәһрирликини қилғанлиқини, униң қәлимигә мәнсуп үч китабниң уйғурлар тоғрилиқ икәнликини баян қилип, мундақ деди: “үч китабимда уйғур тили вә уйғурлар тоғрисида мәлуматлар бар. Бири ‛оқ тәгкән түркологийә‚ намлиқ китабимда уйғурлар тоғрисида мәлумат бар. Иккинчи китабим ‛һазирқи заман түркий тиллири‚ намлиқ әсиримдә уйғур тили грамматикиси һәққидә баянлар бар, үчинчи китабим болған ‛һазирқи заман әдәбий тили‚ намлиқ 4 томлуқ китабимниң 2-томи мәхсус уйғур тилиға беғишланған. ‛түркологийә аталғулири‚ намлиқ китабимдиму уйғур тили аталғулири тоғрисида мәлуматлар бар. Һазир уйғурлар тоғрисида нәшр қилиниватқан китаб вә мақалиләрниң саниму күнсайин көпәймәктә.”

Ақчағ нәшрияти түркий милләтләрниң тили тарихи, әдәбияти тоғрисида көпләп китаб бесиватқан нәшриятлардин бири һесаблиниду. Мәзкур нәшриятниң тәһрирати мәсуллиридин профессор билгәхан атсиз гөкдағ әпәнди нәшриятниң түрк дуняси тоғрисида, болупму уйғурлар тоғрисида көп санда китаб нәшр қилғанлиқини баян қилип, мундақ деди: “мениң ‛түркләрниң дуняси‚ намлиқ китабим нәшр қилинди. Бу китабим бүгүн оқурмәнләр билән йүз көрүшти. Әслидә бу китабни 2015-йили нәшр қилдурған идуқ. Биринчи нәшри түгигәндин кейин, бүгүн иккинчи нәшрини йәрмәнкигә қойдуқ. Бу китабимда шәрқий түркистан мәсилиси тоғрисида тәпсилий мәлуматлар бар. Бу шуни көрситип беридуки, түркийә оқурмәнлириниң түрк дунясиға, болупму шәрқий түркистан мәсилисигә болған қизиқиши күнсайин күчәймәктә.”

У йәнә шундақ болушиға қаримай түркийәдә бу саһәдики нәшр хизмәтлириниң йетәрлик әмәсликини баян қилип, мундақ деди: “бу саһәдә түркийәдики нәшр хизмәтлири йәнила йетәрлик әмәс дәп ойлаймән. Түрк дуняси тәтқиқати көпрәк түркий тиллири вә әдәбиятлири саһәсидә оттуриға чиқиватиду. Мән көпрәк түрк дунясидики һәр бир район һәққидә мәхсус тәтқиқатлар елип берилиши керәк, дәп ойлаймән. Һәрқайси түркий милләтләр яшаватқан районларниң тарихи, тили, әдәбияти, уларниң қошна милләтләр билән болған мунасивити вә һазирқи вәзийити тоғрисида әтраплиқ тәтқиқатлар елип берилип, дөлитимизниң юқириқи түркий милләтләр тоғрисида сиясәт бәлгилишигә ярдәм қилишимиз керәк, дәп ойлаймән. Әлвәттә, шәрқий түркистан тоғрисидиму һәр саһәдә тәтқиқат елип беришимиз керәк. Мениң ‛түрк дуняси дастанлири‚ намлиқ әсиримдә уйғур дастанлириғиму йәр бәрдим. Қисқиси, түрк дуняси тоғрисида йезилған китабларниң һәммисидә дегүдәк уйғурлар тоғрисида мәлуматлар бар. Чүнки уйғурлар түрк дунясиниң айрилмас бир парчиси.”

Биз түркийә пайтәхти әнқәрәдики әнқәрә тиҗарәт уюшмисиниң чоң залида өткүзүлгән “12-нөвәтлик китаб йәрмәнкиси” ни екскурсийә қилиш җәрянида миркамил қәшқәрли әпәндини зиярәт қилдуқ. У, һәр йили бу йәрмәнкини зиярәт қиливатқанлиқини, бу йилқи йәрмәнкидә гәрчә уйғурлар тоғрисида мәхсус йезилған китаблар аз болсиму, әмма тарих, тил, әдәбият вә хәлқара мунасивәтләр тоғрисида йезилған китабларниң көпидә уйғурлар тоғрисида мәлуматлар берилгәнликини баян қилди.

“12-нөвәтлик китаб йәрмәнкиси” ни әйлүл йәрмәнкичилик ширкити, түркийә маарип министирлиқи, түркийә явро-асия язғучилар җәмийити вә түркийә әдәбий әсәрләр, апторлар бирлики ортақ уюштурған болуп, 2-айниң 25-күни ахирлишидикән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.