Erkin aliptékinning hayati (2)

Ixtiyariy muxbirimiz ekrem
2017.02.20
erkin-aliptekin-germaniye-uyghur.jpg Erkin aliptékin ependi(aldinqi ret soldin üchinchi) myunxéndiki Uyghurlar bilen xatire sürette. 2015-Yili, yanwar, gérmaniye
RFA/Ekrem

Erkin aliptékinning baliliq we yashliq dewri eysa ependining weten dewasigha bolghan bedili seweblik ghurbetchilik, mohtajliq we sersanliq ichide ötken.

Erkin aliptékin ependining bayan qilishiche, u özi dunyagha kelgen xitayning gensu ölkisining merkizi bolghan lenju shehiride 9 yéshighiche hayat köchüridu.

Bashlan'ghuch terbiyining deslepki qedemlirini shu yerde basidu. Dadisi eysa yüsüp aliptékin ependi bu chaghda wetenperwer Uyghur ziyaliylirining teshebbusi hemde bu ziyaliylarning shu zamandiki milletchi xitay hakimiyitige erzler sunushi netijiside, xitay parlaméntining ezasi bolup saylinip, parlaméntta Uyghurlarning wekili süpitide mujadilisini dawam qilduridu.

Biraq, milletchi xitay parlaméntining ezasi bolghan, ma'ashliq hökümet xadimi bolghan eysa yüsüp aliptékinning a'ilisi, bu chaghda bashqa Uyghur musapirlargha oxshashla éghir mohtajliq ichide hayat köchürüwatatti. Shu zaman'gha nisbeten parlaméntning millet wekili bolush kichik imtiyaz emes, ma'ashnimu töwen dégili bolmaytti. Shundaq turuqluq aliptékin a'ilisi ach-yalighachliqning derdini tartiwatatti. Hetta erkin aliptékin ependining anisi patime xanim, balilirigha göshlük ta'am yigüzelmigenliki üchün bir küni har élip yighlap kétidu.

Erkin aliptékin ependi künlerning biride, dadisidin özlirining néme üchün bu qeder éghir ghurbetchilik ichide qalghanliqining sewebini sorighanda, dadisi uninggha, tapqan-terginini her yerde musapirchiliqning elemlirini tartiwatqan ige-chaqisiz Uyghur yashlirining béshini siylash, mektep échip ularni oqutush, oqutquchilargha ma'ash bérish, gézit-zhurnal neshr qilish dégendek ishlargha serp qilghanliqini sözlep béridu.

Eysa ependi mundaq deydu: “Oghlum, men 1939-yili bir qétim dunya sayahitige chiqqan idim. Asasi meqsitim, bizge oxshash musteqilliqni qolgha keltürüsh yolida mujadile qiliwatqan milletlerning rehberliri bilen körüshüsh, pikir almashturush we ularning tejribiliridin paydilinish, yardemlirige ige bolush idi. Men barghanliki yerde yétim qalghan, sersan-sergerdan, aware bolup yürgen Uyghur perzentlirini kördüm. Yerlik hökümetlerge muraji'et qilip, bu Uyghur balilargha ige chiqishni rija qilghan bolsammu, paydisi bolmidi. Beziler bu heqte ‛xitay hökümiti bizdin resmiy rewishte yardem telep qilsun‚ déyishti. Elwette, xitay hökümiti buninggha yéqin yolimaytti. Kéyinche bu Uyghur balilarni yol kiralirini kötürüp xitay ichige élip keldim. Nenjingde ‛azsanliq milletler instituti‚ni qurup, shu chaghda xitay ichide bolghan tatar mu'ellimlerge ma'ash bérip, bu balilarni oqutushqa kirishtim. Buningdin tashqiri gézit-zhurnallar chiqarduq. Méning pütüm pullirim mushu ishlargha serp qilinip tügigech, silerning halinglardin xewer alalmidim...”

Meshhur Uyghur lidéri, tarixchi, inqilabchi muhemmed'emin bughra hezritim 1952-yili istanbulda neshr qildurghan “Sherqiy türkistanning tarixi, jughrapiyisi we hazirqi weziyiti” namliq kitabida mundaq yazidu: “1932-Yilidin béri, xitay ichide bolghan sherqiy türkistanliq milletchilerdin eysa ependim, shu chaghlarda xitay ichide bolghan bezibir yurtdashlarning yardimi bilen sherqiy türkistandiki zulumni xitay yolbashchilirigha, xitaydiki islam we gherb döletlirining diplomatlirigha anglitip, chare-tedbir izdesh üchün mujadile bashlatqan idi. Nenjingde ‛chini türkistan awazi‚, ‛xantengri‚, ‛altay‚ dégen mejmu'elerni chiqirip, namayishlarni uyushturup, ilmiy muhakime yighinlirini ötküzüp sherqiy türkistan dewasining xitay ichide tonulushida zor rol oynidi.”

Uyghur tarixchisi polat qadiri bolsa, 1947-yili ürümchide neshr qildurghan “Ölke tarixi” namliq esiride mundaq yazidu: “Eysa ependim xitay ichide bolghan chaghlarda, wetini üchün paydiliq bolghan her pursettin paydilinip, sherqiy türkistan dewasini algha basturushqa térishti. Uning sherqiy türkistandiki zulumni xitay ichide xitay metbu'atliri arqiliq hem xitaygha, hem dunya jama'etchilikige yetküzüsh üchün élip barghan pa'aliyetliri shing shiseyge oxshash sherqiy türkistandiki xitay déktatorlirinimu nahayiti bi'aram qildi. Shuning üchün, shing shisey xitayda neshr qiliniwatqan chong gézitlerge élan bérish arqiliq, eysa ependimge qarshi bezi waqitlarda ‛amérika jahan'girlirining jasusi‚, yene bezi waqitlarda ‛yapon millitaristlirining jasusi‚ dep qarilash kampaniyisi yürgüzdi.”

Démek, erkin aliptékin ependining ösmürlük dewri dadisining mujadilisi seweblik tügimes müshkülatlargha bend qilin'ghan idi. 1946-Yili u a'ilisi bilen ürümchige chiqqandin kéyinmu hayatida körünerlik bir özgirish bolmighan.

Bu programmimizning dawamini kéler qétimliq anglitishlirimizda huzurunglargha sunimiz.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.