Xitay da'iriliri néme üchün général mehmut muhitining hayatigha da'ir bezi uchurlarni özgertiwétidu?

1933-Yili qeshqerde qurulghan “Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti” ning dölet mudapi'e ministiri, général mehmut muhitining wapat bolghan waqti,sewebi we orni heqqide hazirghiche xitay we chet'el metbu'atlirida oxshimighan qarashlar mewjut.

Uyghur rayonida neshr qilin'ghan her qaysi dewrlerdiki tarixiy matériyallarda mehmut muhitini 1944-yili béyjingda wapat bolghan dep xatiriligen. Uyghur rayonidiki xelq neshriyati teripidin neshr qilin'ghan “Idiqut oghlanliri” namliq kitabning 388-bétide mehmut muhiti heqqide toxtilip:“Bezi matériyallarda yézilishiche, mehmut sijang 1944-yili késel bilen béyjingda ölgen” dep bayan qilidu.

Undin bashqa yene 1980-yillardin kéyin Uyghur aptonom rayonluq siyasiy kéngesh teripidin neshr qilin'ghan “Shinjang tarixiy matériyalliri”namliq mejmu'ede uzun yillardin béri mehmut muhitigha hemrah bolghan we uning téwipliqini qilghan bay eziz élan qilghan“Mehmut sijang bilen bille bolghan 12 yil” namliq tarixiy eslimining beshinchi bölikide yeni “Mehmut sijangning wapati” dégen qismida mundaq déyilgen:“Mehmut sijang yaponiyedin qaytip kélip béyjingda, ilgiri qumul wang turidighan qesirde turdi. Qalghanlirimiz kökxotta iduq. Bir qétim mehmut sijang, toxti haji, yüsüp bay qatarliqlar birlikte kökxotqa kélip biz bilen körüshüp " uyushma qurush" toghrisida meslihetleshti. Shu künlerde mehmut sijangning mijezi kem idi. Kéyin béyjinggha qaytip ketti. Aridin birer ay ötkende, mehmut sijangning késel bolup wapat bolghanliqi toghriliq télégramma alduq. Bu 1944-yilidiki ish. Bizler béyjinggha barduq. Men mehmut sijangning sanduqidin bir nusxa qur'an terjimisini taptim. Bu nusxini saqlap yürüp ürümchige kelgende, mehmut sijangning qizi hejerxan'gha berdim. Kéyin anglisam, bu qur'an terjimisi német xelpetning qoligha chüshkeniken.”

Mehmut muhiti heqqide yézilghan yuqiriqi eslimining mu'ellipi téwip bay eziz 20-esirde Uyghur tarixida ötken meshhur téwiplardin biri bolup,ziyaritimizni qobul qilghan, bay ezizning hayati heqqide toluq melumatqa ige kishilerdin biri, Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti meslihetchiler ishxanisi tarix-medeniyet tetqiqat yurtining meslihetchisi, bay ezizining hayat waqtidiki shagiriti we uning küyoghli arif memetniyaz qéyinatisi bay eziz heqqide toxtaldi.

Téwip bay ezizining nam sheripi yene yaponiyede saqliniwatqan 1939-yili 5-ayda mehmut muhiti bilen yaponiyege kelgen 15 kishining tokyodiki ish izlirigha a'it tarixiy höjjetlerdimu közge chéliqidighan bolup, bu,heqte qelem tewretken yaponiyelik Uyghurshunas jün sugawara 2005-yili yaponiyede élan qilghan “Uyghurlar we yaponiye impériyesi”namliq ilmiy tetqiqat maqaliside: “Yene bir kishi mehmut muhitidin qalsa 2-nomurluq shexs dep qarilidighan bay eziz dégen kishidur” déyilgen.

Arif memetniyaz yene, bay ezizning nami bilen élan qilin'ghan “Shinjang tarixiy matériyalliri” mejmu'esidiki“Mehmut sijang bilen bille bolghan 12 yil” namliq tarixiy eslimining élan qilinish jeryanini eslep ötti.

In'gliz tilidiki bezi kitablarda bolsa, mehmut muhitining yaponiyedin qaytip kelgendin kéyin 1945-yili yürek késili bilen shi'ende wapat bolghanliqini qeyt qilidu.

Xitay metbu'atlirida mehmut muhitining hayatigha da'ir élan qilghan barliq tarixiy kitablarda uning 1944-yili béyjingda wapat bolghanliqini tekitleydu.

Biraq,teywende élan qilin'ghan Uyghurlarning tarixigha “Shinjang tarixi” namliq kitabta bolsa “Mehmut muhiti 1945-yili shi'ende yürek késili bilen wapat bolghan” déyilidu.

Undaqta, mehmut muhiti zadi qachan, nede, néme sewebtin wapat bolghan?
Bu heqtiki so'allirimizgha jawab bergen shundaqla ziyaritimizni qizghinliq bolghan qobul qilghan hazir ürümchide yashawatqan général mehmut muhitining akisi mexsut muhitining oghli, péshqedem pidagok mexsut muhiti, mehmut muhitining ölümi heqqide toxtaldi.

Axirida ziyaritimizni qobul qilghan yaponiyelik Uyghur tarixiy mesililiri musteqil tetqiqatchisi runa xanim xitayning mehmut muhitining tarixigha a'it bezi uchurlarni özgertiwétishi heqqide özining qarashlirini bayan qilip mundaq dédi: “Hazirghiche yaponiyede élip bériliwatqan Uyghur tarixigha a'it tetqiqat bilen xitaydiki bu heqtiki tetqiqatlarda köp perqler bar, bolupmu Uyghurlarning siyasiy teghdirige a'it tetqiqat timilirida buni roshen körüwélishqa bolidu. Belkim sherqiy türkistan islam jumhuriyitining dölet mudapi'e ministiri, général mehmut muhitining hayatigha da'ir bezi uchurlarni özgertiwétishidimu xitayning belgilik siyasiy gherizi bolushi mumkin dep qaraymen.”

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglang.