Kabuldin tokyogha yollan'ghan mexpiy télégrammilardiki Uyghurlargha a'it uchurlar (1)

Hazir yaponiye arxiplirida saqliniwatqan memtimin bughraning süriti. Bu süret 1941-yili yaponiyede neshr qilin'ghan “Dunya musulmanliri” namliq zhurnalda bésilghan.

Yaponiye tashqi ishlar ministirliqining herbiy ishlargha a'it matériyallar bölümide ikkinchi dunya urushidin ilgiriki afghanistan paytexti kabuldiki yaponiye elchixanisidin yaponiye tashqi ishlar ministirigha yollan'ghan Uyghurlargha a'it köpligen mexpiy shifir bilen yézilghan télégrammilar saqlanmaqta. Bularning bir qismi qolda yézilghan bir qismi bolsa mashinkida urulghan télégrammilardur.

Tokyoda saqliniwatqan bu télégrammilar ichide kabuldiki yaponiye elchixanisida üch yérim yil bash elchilik wezipisini ötigen diplomat kitadaning yaponiye tashqi ishlar ministirigha yollighan Uyghurlargha a'it télégrammilarning özila ming parchidin artuq.

Bu télégrammilarning sirtigha “Mexpiy” dégen tamgha urulush bilen birge mexpiyetlik nomurliri sélin'ghan.

Yaponiye tashqi ishlar ministiri hirota kokigha eng deslepki yollan'ghan télégramma 1934-yili 11-ayning 27-künidiki mexpiy télégramma bolup, mezkur télégrammida sherqiy türkistanning nöwettiki siyasiy weziyiti heqqidiki uchurlar we uchurlarning afghanistan tashqi ishlar ministirliqidin élin'ghan axbaratqa asasen yollan'ghanliqini bildürgen.

Kabuldiki yaponiye elchisi kitadaning 1935-yili 1-ayning 19-küni yaponiye tashqi ishlar ministiri hirota kokigha yollighan ikkinchi télégrammisi “Shinjang heqqide uchur, sowét, en'gliye, afghanistan we junggoning hazirqi ehwali” dégen namdiki télégrammisi bolup, mezkur télégrammining mexpiy nomuri 6, jem'iy 34 bettin ibaret.

Télégrammining asasliq mezmuni kabuldiki yaponiye bash elchisi kitadaning yéngidin qurulghan “Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti” heqqidiki sowét ittipaqining teshwiqati toghrisidiki uchuri bolup, mezkur télégrammigha qarighanda, “Sowét ittipaqining sherqiy türkistan islam jumhuriyitini, xoten islam xelipilikini en'gliye qurdi. Bu en'gliyening istratégiyilik pilani” dégen teshwiqatni élip barghan, emeliyette bolsa en'gliye sherqiy türkistan mesilisige qiziqqan bolsimu, emma ular sherqiy türkistan mesiliside ottura yol tutqan. Shundaqla sherqiy türkistan islam jumhuriyitining qurulushigha héchqandaq yardem bermigen. Sewebi en'gliye sherqiy türkistan islam jumhuriyitining qurulushini qollisa özining mustemlikisi keshmir padishahliqidiki musulmanlarning musteqilliq telep qilip, topilang kötürüshidin ensirigen.

Téligirammida, “Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti, xoten xelipiliki en'gliye, sowét ittipaqining yardimi bilen emes, belki Uyghur xelqining özliri tallap élip barghan musteqilliq yoli arqiliq qurulghan hakimiyetler”. Dep, qarighan bash elchi kitada ependi siyasiy mulahizisinimu yollighan.

Kabuldiki yaponiye elchisi kitadaning 1935-yili 11-ayning 7-küni xoten emiri muhemmed imin bughra bilen kabulda mexpiy uchrashqandin kéyin, yaponiye tashqi ishlar ministiri hirota kokigha yollighan mexpiy 17853 nomurluq télégrammisida, “Xoten islam xelipilikining emiri muhemmed imin bughraning hazir tolimu qéyin ehwalda qalghanliqini, hetta xotendin qéchip, xoten chégrisi etrapida mökünüp yürgenliki, uning yardemge mohtajliqi” bildürülgen.

Elchi kitadaning 1936-yili 1-ayning 15-küni yollighan mexpiy 811 nomurluq télégrammisida muhemmed imin bughraning kabuldiki yaponiye elchixanisini mexpiy ziyaret qilip söhbette bolghanliqi, bu söhbetning Uyghurlarning sürgündiki rehberlirining yapon diplomatliri bilen élip barghan tunji qétimliq uchrishishi ikenliki eskertilgen.

Télégrammida muhemmed imin bughraning yaponiyege qilghan yéqinchiliq sözliri bilen Uyghurlarning yaponiyege bolghan köngül-arzuliri ipadilinip, manjuriye musteqilliqidin kéyin Uyghurlarning yaponiyege köprek ishenchi baghlighanliqi, sowét ittipaqigha qarshi turush üchün muhemmed imin bughraning yaponiye elchisi kitadin yaponiyening Uyghurlargha bu jehette ilham bérishi bilen birge qoral-yaraq jehettimu yardem qilishini telep qilghanliqi bildürülgen.

Télégrammida yene muhemmed imin bughraning yaponiye elchisidin besh ming dane miltiq, yüz dane aptomat yardem bérishini iltimas qilghanliqi we bu qorallarni afghanistan arqiliq tapshurup élishni sorighanliqi alahide eskertilgen.

Elchi kitada yaponiye tashqi ishlar ministiri hirota kokigha yollighan mexpiy télégrammisida muhemmed imin bughraning sowét ittipaqigha qarshi turush idiyisining küchlüklükini, sowét ittipaqidin ibaret bu bu kommunistlargha qarshi turushta Uyghurlarning idiyisining yaponlar bilen tamamen oxshashliqini bayan qilghan.

Télégrammida: “Muhemmed imin bughra bilen bolghan söhbet nahayiti köngüllük boldi” déyilgen.

Kabuldiki yapon elchisi kitadaning 1936-yili 5-ayning 4-küni yaponiye tashqi ishlar ministiri hirota kokigha yollighan mexpiy télégrammisida, sherqiy türkistan weziyitining hazir yaponiyege telpünüsh, yéqinlishish ümidide ikenlikini bildürgen.

Elchi kitada télégrammida yene özining tehlilini otturigha qoyup: “Hazir yaponiye asiyada birdin-bir küchlük dölet bolghanliqidin we shundaqla dunyada étirap qilghanliqidin asiya xelqi yaponlardin qanchilik ümid kütüwatqanliqini yapon hökümiti, xelqi hés qilalmaydu we bilmeydu”, dep, bayan qilghan.

Kitada özining télégrammisida: “Ottura asiyada turup asiyaliqlarning yaponiyege bolghan küchlük muhebbitini hés qildim” dep yazghan.

Télégrammida: “Sowét ittipaqi hazir sherqiy türkistanda yapon'gha qarshi turush heqqide teshwiqat élip bériwatidu. Yaponiyening pan-asiya'izm herikiti normal heriket. Yaponlarning idiyisi mustemlikichilik idiyisi emes” déyilgen. Télégrammida “Shundaqla manjuriye döliti yaponiye teripidin qurulup tiz güllen'genliki üchün sherqiy türkistan xelqi yaponlargha bekmu ishen'gen. Shunga sherqiy türkistan xelqi yaponiyedin menpe'et we ümid kütmekte” déyilgen.

Yapon elchisi kitadaning kabuldin tokyogha yollighan barliq télégrammilirida muhemmed imin bughraning ismi “Xoten emiri” we shundaqla yaponche “Sakura” dégen isimlar qollan'ghan bolup, “Muhemmed imin bughra” dégen isim ishlitilmigen.

Yapon tilidiki “Sakura” ning menisi “Gül” we yaki mewhum nersilerge qaritilip éytilghan bolsimu emma muhemmed imin bughragha qollan'ghan “Sakura” bu menilerdin yiraq bolup, “Sakura” namining xet shekli yaponiye chiba ölkisining sakura shehirining xet shekli bilen oxshash xet shekli qollinilghan.

Axirda mezkur matériyallargha a'it uchurlardin xewerdar misaki xanim ziyaritimizni qobul qilip kitada heqqide toxtaldi.

Kitada kabulda kabulgha kélishtin ilgiri, misir, türkiye qatarliq döletlerdiki yaponiye elchixanisida wezipe ötigen. U, yaponiyening islam elliri bilen diplomatik munasiwet ornitishida zor rol oynighan diplomat.