Gherb dunyasidiki Uyghurlar (3A)

1965-Yili türkiyening qeyseri shehirige yerleshtürülgen Uyghur muhajirlardin bir guruppa.

Birinchi qisim: tarim boyliridin erjiyes taghlirigha salam!

Afghanistandiki bir mehellik muhajiret hayatidin kéyin, türkiyege köchüshni qarar qilghan Uyghur köchmenler kabulgha toplinidu. Gerche bir qisim Uyghur muhajirlarda se'udi erebistan'gha, kanadagha, amérika yaki yawropa ellirige köchmen bolup bérish xiyalliri tughulghan bolsimu, emma axirqi hésabta türkiye ularning axirqi nishani bolup qalidu.

Muhemmetxan erginequn - hayatining yashliq we qiranliq dewrini qeyseride ötküzgen, hazir dem élishta yashawatqan birinchi ewlad Uyghurlardin. U buningdin 55 yil burun afghanistandin türkiyege köchüshni qarar qilghan Uyghur muhajirlarning hijret qarari heqqide munularni eslime qilidu:

‏- Biz eyni waqitta se'udi erebistan'gha ketmekchimu bolduq, emma bu iltimasimiz emelge ashmidi. Kanadagha köchmen bolup kétishnimu oylashtuq, halbuki, chonglar buning bir aqilane tallash emeslikini tilgha élishti. Axiri türkiyege köchüsh iltimasimiz testiqlandi. Shu chaghda heqiqetenmu toghra qarar bériptimiz! mana shuningdin buyan hem dindash, hem qandash qérindashlirimiz arisida künde besh waq ezan awazini anglap xatirjem yashap kelduq. Ölsek jinaza namizimizni oquydighan 10 minglarche insan bar. Mana mushundaq bir wetende yashawatimiz!...

Qeyseride yashawatqan péshqedem Uyghur aqsaqalliridin séyit rizwan tümtürk ependimu ziyaritimizni qobul qildi. U eyni waqitta afghanistandiki Uyghur muhajirlarning türkiyege köchüp kélishining toghra tallash bolghanliqini hélihem mu'eyyenleshtüridu:

‏- Biz rahet yashaymiz, balilirimizni ewzel ma'arip muhitida terbiyeleymiz dégen bolsaq, elwette yawropa ellirige ketsek bolatti. Halbuki, biz buningdin waz kechtuq, türkiyeni talliduq. Egerde gherb ellirige köchmen bolup barsaq uzun ötmey qumdek chéchilip, ikkinchi nesilge barghanda érip yoqaydighanliqimizni köz aldimizgha keltürduq. Shu sewebtin weten muhebbitini her waqit ésimizge sélip turidighan, wetinim bar déyeleydighan türkiyemizni talliduq!...

Shundaq qilip, öz wetinini terk étishke mejbur bolghan bir top Uyghur muhajirlar 1965-yilida afghanistan tupraqliridin ayrilip türk wetinige qedem basidu. Shu yilining yaz peslide 103 a'ile Uyghur musapir enqerediki esenbugha ayrodromida 21 pay hörmet topi étilip qarshi élinidu hemde erjiyes taghliri étikidiki qedimiy sheher qeyserige yerleshtürülidu.

Baliliq we yashliq dewride tarim boyidin pamir égizliki arqiliq taki türkiyege qeder sozulghan bu uzaq hijret sepirige shahit bolghan, bügün chachliri aqarghan emrulla efendigil özlirining qeyseridiki hayati heqqide munularni tilgha alidu.

‏- Dadam afghanistandiki Uyghur muhajirlarning jem'iyet aqsaqali idi. Biz enqerege yétip barghinimizda türkiye hökümiti 21 pay hörmet topi étip bizni qarshi aldi. Dadamning boynigha gülchembirekler asti. Dadamgha peyghember ependimizni her waqit yad étip turushi üchün “Efendigil” dégen familini teqdim qildi. Bizni qeyseridiki yéngidin sélin'ghan hoyla-aramliq öylerge orunlashturdi. Türkiye hökümiti 10 yilghiche bizdin pütün baj-séliqlarni kechürüm qildi. Qérindashlarning hemmisi qolidin néme ish kelse shu sahede tirishchanliq körsitip, yéngi eldiki hayatini qurup chiqti.

Séyit rizwan tümtürk özining hijret hayatidin eslime bérip, eng qiyin zamanlarda Uyghur muhajirlargha ige chiqqan, özlirige ikkinchi weten muhebbitini hés qildurghan türk wetinidin shundaqla türk xelqidin menggü minnetdar ikenlikini bildürdi.

Undaqta, türkiyening qeyseri shehirige yerleshken Uyghur muhajirlar özlirining ikkinchi wetinide hayat rozgharini qandaq qurup chiqti? ular özlirige illiq quchaq achqan bu yéngi tupraqta kélechiki üchün qandaq tirishchanliqlarni körsetti?

Eyni chaghda qeyserige yerleshken Uyghur muhajirlardin emrulla efendigil bilen abdulla türk'oghlu bu heqte eslime bérip, köp qisim Uyghur yashlirining türk wetini üchün aktipliq bilen herbiy mejburiyet ötigenlikini tilgha alidu.

Emrulla ependi eyni chaghda eskeriy septin chékin'gendin kéyin qeyserige qaytip kélip sheherlik hökümette yol ölchesh inzhéniri bolup xizmet qilghanliqini, 25 yildin kéyin dem élishqa chiqqanliqini ilgiri süridu. Türkiyening siwas dégen jayida herbiy mejburiyet ötigen abdulla türk'oghlumu armiyedin chékin'gendin kéyin qeyseri ayrodromida ayropilan rémontchiliqi boyiche téxnik xadim bolup ishligenlikini we 1991-yilida dem élishqa chiqqanliqini tilgha alidu.

Derweqe, muhajirettiki hayat hemishe ongushluq boluwermeydu. Baliliq dewride wetendin ayrilghandin kéyinki barliq müshkülatlar bilen achchiq kechmishlerning hemmisige shahit bolghan muhemmetxan erginequn ependi türkiyege kelgendin kéyinki hayat musapisining riyazetlik sehipilirinimu yoshurup olturmidi. U özining yash mezgilliride 20-30 dek shirkette ishlep körgenlikini, eyni chaghda özige yol körsitidighan adem bolmighachqa muqim bir kesip tutalmighanliqini, tirikchilik ghémi bilen chachliri aqarghanliqini bayan qildi.

Rabiye ilktürk - qeyseridiki ikkinchi ewlad Uyghurlardin. U hazir bash shtabi qeyseridiki “Sherqiy türkistan medeniyet we hemkarliq jem'iyiti” de ayallar bölümining mudiri. Rabiye ilktürk xanim qeyseridiki öyide ziyaritimizni qobul qilip, munularni bildürdi:

‏- Méning ata-anam 1960-yili wetendin afghanistan'gha, 1965-yili afghanistandin türkiyege köchmen bolup kelgenlerdin. Men ularning tunji perzenti süpitide 1966-yili qeyseride tughuldum. Bu yerde oqup yétildim. Uyghur yigitliridin birige yatliq boldum. Méning hazir 3 perzentim bar. Eyni chaghda ata-anam türkiyege yéngi bolghachqa, bizni aliy mekteplerde oqutalmaptiken. Biz alte qiz, bir oghul iduq. Toluq ottura mektepkiche oquyaliduq. Mana bügün perzentlirimizning téximu ixtisasliq adem bolushi, weten dewasini sürüshi üchün ularni pütün küchimiz bilen oqutuwatimiz.

Rabiye ilktürk xanim özi tughulghan we chong bolghan türkiyede meyli köchmen bolup kelgen birinchi ewlad ata-bowiliri bolsun yaki özi we perzentliri bolsun, héch bir zaman yekleshke yaki chetke qéqishqa uchrimighanliqini alahide tekitleydu.

Chach-saqalliri qardek aqarghan péshqedem boway séyit rizwan tümtürk öz ömrining tengdin köpini ikkinchi wetini türkiyede ötküzgenlikini, perzentlirining bu ezim tupraqta yétilip hem yiraqtiki ana wetini hem ösüp chong bolghan ikkinchi wetini üchün xizmet qiliwatqanliqini pexirlinish ilikide tilgha alidu.

(Dawami bar)