Osmanli höjjetliridiki yaqupbeg elchisining en'gliye ziyariti we osmanli elchisining télégrammisi (2)

Qeshqeriye dölitining qurghuchisi yaqup begning süriti.

“Osmanli höjjetliride sherqiy türkistan” namliq arxiplar toplimida eng diqqet qozghaydighan höjjetlerning biri, londonda turushluq osmanli elchisining istanbulgha yollighan télégrammisi.

Elchi télégrammida istanbulgha eyni yili londonni ziyaret qiliwatqan bedölet yaqupbegning osmanlida turushluq elchisi séyit yaqupxan törining en'gliye padishahi we alaqidar emeldarlar bilen söhbet élip bériwatqanliqi heqqide melumat bergen.

“Jamadiyel'axirning 30, 1294-” yeni miladi 1877‏-yili 11‏-iyul, dep chésla qoyulghan birinchi télégrammida, osmanli elchisi istanbulgha séyit yaqupxanning 2 aydin béri londonda turuwatqanliqini, uning 15 kün ichide istanbulgha qaytidighanliqini melum qilghan.

Ikkinchi télégrammida, séyit yaqupxan törining londondiki pa'aliyiti heqqide melumat bérilgen.

Télégrammida osmanli elchisi özining séyit yaqupxan töre bilen köp qétim körüshkenlikini bildürüp, yaqupxan törining özige en'gliyening otturigha chüshüp, qeshqeriye bilen xitayni yarashturup qoyushni, ikki döletning öz-ara tajawuz qilishmasliq kélishimi imzalap, otturidiki ixtilapni muwapiq hel qilishqa yardemde bolushini telep qiliwatqanliqini bayan qilghan.

Séyit yaqupxan törining en'gliye ziyariti del qeshqeriye döliti manjularning hujumigha uchrap, nurghun zémini ishghal qilin'ghan. Yaqupbeg zeherlinip öltürülüp, uning chong oghli begqulibeg bilen kichik oghli heqqulibeg otturisida text talishish urushi partlighan, en'gliye bilen rusiyening yaqupbeg bedölet siyasitide tüp özgirish yüz bergen bir mezgil idi.

Osmanli elchisining télégrammisidin melum bolushiche, yaqupxan töre londonda in'glizlarni manjular bilen qeshqeriyeni yarashturup qoyushqa qayil qilishqa köp tirishchanliq körsetken bolsimu, emma u bu nishanigha yételmeydu.

Osmanli elchisining télégrammisida, “Men ismi zati melum u kishi bilen köp qétim körüshtüm. U dawamliq in'gliz wekili bilen munasiwet qiliwatidu. Ötkende u ayal padishahning shotlandiyedin qaytishida ‛wendir qoruqi‚ da uning huzurigha chiqti” de körsetken.

Türkiye qoch uniwérsitétining siyasiy penler proféssori timur xoja'oghlu, yaqupbeg elchisining en'gliye sepirining ongushsizliqini rusiye-en'gliyening yawro-asiya “Chong oyuni” gha baghlaydu.

Timur xoja'oghlu: “Shu peytte bu yawropa asiyada katta oyun, dégen bir siyaset bar idi. Bu katta oyunda birinchi amil rusiye bilen en'gliye. Chünki, en'gliye hindistan bilen afghanistanni bésiwalghan. Rusiye gherbiy türkistanni, manju-xitaylar bolsa sherqiy türkistanni bésiwalghan idi. Shu mezgilde xitaydin köprek rusiye bilen en'gliye otturisida chong istratégiyelik oyun élip bérilidu. Ular hem birining quduqini qézishqa heriket qilatti, hem özlirining kontrolluqidiki zéminlargha kirishining aldini alatti. Bu yerde chong döletlerning öz istratégiyeliri rol oynidi. Netijide, bu oyundin hem sherqiy türkistan, hem gherbiy türkistan zerbe aldi.”

Télégrammidin qarighanda, séyit yaqupxan töre in'glizlar bilen ötküzgen söhbetlirini rusiyedin mexpiy tutushqa alahide tirishqan. Osmanli elchisining istanbulgha yollighan télégrammisida, séyit yaqupxan törining özige in'glizlar bilen bolghan söhbetni rusiye anglap, uninggha buzghunchiliq qilmasliqi üchün alahide mexpiy tutushni tapilighanliqini tekitligen.

Proféssor timur xoja'oghluning ilgiri sürüshiche, eyni chaghda yaqupbeg, axirqi netijide rusiye bilen en'gliyening qollishini qolgha keltürelmigen bolsimu, emma u bu döletler otturisidiki munasiwetlerdin yaxshi paydilan'ghan.

Timur xoja'oghlu: “Yaqupbeg bedölet shuni bilettiki, bir yaqta manju-xitaylar, yene bir yaqta rusiye bilen en'gliye bar, ze'ip bolsimu yene bir terepte osmanli. Elwette u siyasetchi bolup xitaygha qarshi u döletler bilen munasiwetlerni tüzitishke heriket qildi. Emma rusiye bilen en'gliyening niyiti manjular sherqiy türkistandin bashqa yaqqa ötmisila bolatti. Shunga, yaqupbeg bedölet bu munasiwetlerdin yaxshi paydilandi.
U shuni bilettiki, héch bolmisa xitaygha qarshi hem rusiye, hem en'gliye, hem osmanli bilen munasiwetni yaxshi qilish, belki ulardin birer ümid, birer küch chiqip qalar, xitaygha qarshi uning qolini kücheytip qalar, dep. Bularning hemmisi bir siyaset idi, eyni dewrdiki shert-shara'itlarda.”

Türkiyediki sherqiy türkistan xewerler we tetqiqat merkizining bashliqi hamit göktürk ependining ilgiri sürüshiche, séyit yaqupxan töre eyni chaghda nahayiti usta diplomat bolghan. U, osmanlining qeshqeriyege qoral-yaraq yardem qilishi del uning tirishchanliqida bolghanliqini bildürdi.

Hamit göktürük: “Muhemmet yaqupxan töre, u ademni yaqupbeg pewqul'adde elchi qilip ewetiptiken. U adem kelgendin kéyin ‛bizge yardem qilinglar‚ dégende, osmanli döliti héliqi miralay, dégen généraldin bir derijide töwen bir kishini hazir ‛albay‚ deydighu türkiyede, shu zamandiki atalghusi miralay, shu miralay bilen 17 kishilik hey'etni top yasaydighan, qoral-jabduq yasaydighan ustilar bilen ewetiptiken. Yekende 101 pay top étip, yaqupbeg özi yeken'ge kélip, shu yerde ularni qarshi alghan. U zamanda pakistan yoli yeken arqiliq kéletti. Shundaq qarshi alghan ularni, bu arxiplarda bar.”

Bu qétimqi arxiplar toplimida séyit yaqupxan törining istanbuldiki pa'aliyitige a'it nurghun höjjetler bar. U höjjetler uning istanbulgha kélip, sultan abdul'ezizning qobul qilishigha érishishi, uning a'ile tawabi'atini kütüwélish ehwali, ularning turmushini qandaq orunlashturush, ularning hej sepirige a'it yolyoruqlarni öz ichige alghan.