Ataqliq qazaq yazghuchisi sebit muqanof: qeshqeriye turghunlirining toqsen pirsenti Uyghurlar

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2015.03.30

Ötkenki esirning 50-yilliridin kéyin Uyghur élida deslepki qétim bolghan qazaq ziyaliylirining biri sebit muqanoftur.

Ataqliq yazghuchi, dramatorg, edebiyatshunas alim, qazaqistan penler akadémiyisining akadémiki s. Muqanof 1900-yili jenubiy qazaqistanning jambul nahiyiside dunyagha kelgen. Deslep orénborg shehiridiki ishchilar fakultétini, andin moskwadiki qizil proféssorluq institutining edebiyat bölümini tamamlighan. Uning deslepki shé'iriy eserliri 1918-we 1920-yilliri yézilghan bolup, kéyinirek edib biwasite proza saheside ijad qildi. Qazaq edebiyati asaschilirining biri bolghan s. Muqanof uzun yillar dawamida metbu'at saheside her xil lawazimlarda ishlesh bilen bir qatarda oqutquchiliq, ilmiy tetqiqat we edebiy ijadiyet bilenmu shughullinidu. U sowét ittipaqi we qazaqistanning köpligen mukapatlirining sahibi, onlighan yirik eserlerning aptori.

S. Muqanof ijadiyitide bolupmu “Qeshqer qizi” dramisi alahide orunni igileydu. Eser yazghuchining 1956-yili Uyghur élidiki sepiri netijiside meydan'gha kelgen bolup, 1858-we 1859-yilliri qeshqeriyede ilmiy ékispéditsiyede bolghan meshhur qazaq alimi we si'ayahetchisi chuqan welixanofning qeshqerdiki hayatigha béghishlinidu. S. Muqanof alimning shu waqitta basqan yolini tekrarlash üchün Uyghur élining bir nechche sheherlirini ziyaret qilip, 1960-yili “Palwanning qedemliri” namliq kitabini neshr qildi. Kitab töt babtin ibaret bolup, uning üchi xitaydiki seperge, tötinchi babi bolsa, Uyghur éligha béghishlan'ghan.

Kitabta éytilishiche, s. Muqanof Uyghur élida 1956-yili altinchi ayning 21-künidin yettinchi ayning 22-künigiche bolghan. Deslepte u qumul shehirini ziyaret qilghan. Yazghuchi mundaq dep yazidu: “Men qumul heqqide burun anglighan hem bu toghriliq köp oqughan. Shinjangning sherqiy qismigha orunlashqan bu qedimiy sheher üch ming yilliq tarixqa ige. Uyghurlarning asasiy qismi bu yerdin yiraqta, teklimakan chöllirining yénida orunlashqinigha qarimay, sheherni Uyghurlar makanlighan idi. Sheherde esli tarixiy yadikarliqlarmu bar.” s. Muqanof özining yene ikki sepdishi bilen andin ürümchige uchup barghanda, u yerde wekillerni medeniyet idarisining xizmetchiliri qarshi alghan idi. Yazghuchi sheherning merkiziy muzéyida bolghanliqini we uning ilmiy xadimi, kelgüsi ataqliq yazghuchi yüsüpbek muxlisofning muzéy heqqide sözler bergenlikini esleydu. Yazghuchi öz eslimiliride Uyghur élining tarixi heqqide toxtilip, mundaq deydu: “Ahalisi besh milyon'gha yéqin, ularning töt milyon'gha yéqini Uyghurlar, ulardin bashqa bu yerde on her xil millet ademliri turidu. Uyghurlarning asasiy qismi teklimakan chölliri etrapida olturaqlashqan. Uzunluqi bir yérim ming kilométir we kengliki sekkiz yüz kilométir kélidighan bu yerning hemmisi qeshqeriye, sherqiy türkistan yaki kichik buxariye dep atalghan. Qedimki waqitlarda Uyghurlar köchmenlik hayat kechürdi we bizning éramizning toqquzinchi esiride teklimakan etrapida olturaqlashti. Shuningdin buyan ular déhqan boldi.”

Yazghuchi s. Muqanof chuqan welixanofning melumatlirigha asaslinip, Uyghurlarning 19-esirning 70-yilliri basqunchilargha qarshi kötürülgenlikini, amma manju hakimiyitining bu qozghilangni padishah rusiyesining yardimi bilen rehimsizlerche basturghanliqini, shu chaghda Uyghur xelqining qehriman oghlani sadir palwanning meydan'gha chiqqanliqini éytidu. S. Muqanof ürümchide yene bir ataqliq Uyghur sha'iri abdulhey rozi bilen tonushup, uning bilen turpan'gha bille barghan. Kitabta turpanning qedimiy sheher ikenliki, bu yerning karizliri, qoghun-tawuzliri, méwiliri bilen atiqi chiqqanliqini körsitidu. U shundaqla kucha, aqsu, qeshqer, bay, yarkend, xoten sheherliridimu bolidu. Qeshqer we uning tüzülüshi, tarixi, medeniyiti, ahalisi we uning tirikchiliki, bilim dergahliri we zawut-fabrikilar heqqide etrapliq toxtalghan.

Ziyaritimizni qobul qilghan qazaqistan yazghuchilar ittipaqi yénidiki Uyghur edebiyati kéngishining bashliqi, yazghuchi we dramatorg exmetjan hashirof bu heqte öz eslimilirini otturigha qoydi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.