Türkiye qeyseridiki Uyghurlar (1)

Muxbirimiz erkin tarim
2016.01.25
uyghur-musapir-yoqlash-yardem-4.jpg Qeyseridiki Uyghur musapirlargha élip kélin'gen yardem. 2015-Yili 25-yanwar, türkiye.
RFA/Erkin Tarim


Uyghur diyari bilen anatoliye yani türkiye otturisidiki munasiwet qedimiy tarixqa ige bolup, Uyghurlarning türkiyege köchüshimu qedimiy tarixqa ige. Emma yéqinqi yillarda Uyghurlarning türkiyege köchüshi künsayin köpeymekte. Undaqta türkiyediki Uyghurlarning nopusi qanchilik? 2009 - yili türkiyening sabiq bash ministir mu'awini bülent arinch ependi muxbirlargha bergen bayanatida, türkiyede 300 ming etrapida Uyghur barliqini bayan qilghan idi. Undaqta üchinchi hijret dep atalghan malayshiya we tayland arqiliq kelgen Uyghurlarning türkiyege köchüp kélishi qachan, qandaq bashlandi? mezkur hijretning asasiy sewebi néme? bu Uyghur köchmenler türkiyening qaysi jaylirigha orunlashturuldi? bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan, köp qétim tayland we malayshiyagha bérip bu Uyghurlargha yardem qilish xizmetlirini qilghan dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi séyit tümtürk ependi munularni dédi: “Biz Uyghurlarning taylantqa qéchip chiqqanliqi toghrisidiki xewerni 2014 - yili türkiyediki axbarat wasitiliride élan qilin'ghan “Taylantdiki bir ormanliqta 200 Uyghur tutulup qaldi” mawzuluq xewerdin uqtuq. Emma bu xewer chiqishtin burunmu bezi Uyghurlarning sherqiy jenubi asya döletlirige qéchip chiqqanliqini anglighan. Lékin bu xewerning chiqishi bilen Uyghurlarning bu köchi dunyagha ashkara boldi. Ashkara bolghandin kéyin biz bu Uyghurlargha yardem qilish üchün heriketke öttuq.”

Séyit tümtürk ependi 2014 - yili ramizan éyida tunji bir guruppa Uyghurning türkiyege kelgenlikini, 2015 - yilining otturilirighiche bolghan bir yil ichide texminen 7 - 8 ming etrapida Uyghurning türkiyege kelgenlikini bayan qilip mundaq dédi: “Uyghurlarning tunji qétim tertiplik halda türkiyege kélishi 2014 - yili ramizan éyining birinchi küni boldi. Ramizan éyi kirishi bilen men malayshiyagha bérip ete rozi héyit dégen kün'giche malayshiyada boldum. Malayshiyadiki türk elchiliki, ammiwiy teshkilat mes'ulliri bilen uchriship bu Uyghurlarning türkiyege kélish ishi üchün yol mangduq. Shuning bilen 2015 - yilining otturilirighiche bolghan bir yildek waqit ichide 8 ming etrapida Uyghur türkiyege kelgen boldi. Bu kéyinki 65 yilliq Uyghur tarixida türkiyege qilin'ghan 3 - chong hijret déyishke bolidu.”

Dunya Uyghur qurultiyi mu'awin re'isi séyit tümtürk ependi bir qisim Uyghurlarning néme üchün qeyserige orunlashturulghanliqi, néme üchün qeyserini tallighanliqi toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Biz bu Uyghurlar malayshiyadiki waqtida, Uyghurlar erkin ibadet qilalaydighan, bala - chaqilirini oqutalaydighan muhit yaritish, shundaqla béshini tiqqidek öyi bolsun dep qeyserige kelsun dep oylashqan iduq. Shuning bilen türkiyening hökümet rehberliri bilen uchriship bu Uyghurlarni qeyserige élip kelgen. Hazir 1000din artuq Uyghur bir qorojayning ichide yashaydu. Mektepliri bar.”

Bir yil burun qeyserige kélip olturaqlashqan Uyghur musapir dilshat ependi qeyserini talashtiki meqsiti heqqide toxtilip mundaq dédi: “Qeyseri walisi bizge 6 ay ichide puqraliq bérimiz dégen. Öy berdi. Shunga biz bu jayda tinch - aman ibadet qilip, bu yerdiki teshkilatlar bilen hemkarliship wetinimizning erkinliki üchün bir kishilik xizmet qilalaymizmu dégen meqset bilen qeyserige kelgen iduq.”

Qeyserige qachan kimler kelgen? Uyghurlarning qeyserige omumiy orunlishish ehwali qandaq? burun kelgenlerni hökümet qandaq orunlashturghan? bugün Uyghurlar duchar boluwatqan mesililer zadi néme?

Ishenchilik menbelerdin igiligen melumatlargha asaslan'ghanda yéqinqi zaman tarixida türkümligen kishilerning türkiyege köchüp kélip yerlishishi 1950 - yillardin bashlap bolghan.

1952 - Yilidin kéyin türkiyede Uyghur diyaridin kelgen köchmenlerning sani tézla köpeygen. 1950 - Yillarda Uyghur we qazaqlardin bolup, 1820 kishi türkiyege parlaméntining bir qarari bilen köchmen bolup, qobul qilin'ghan. Kéyinki yillarda az - azdin bolsimu dawamliq halda Uyghur köchmenlerning türkiyege kélishi dawam qilghan. Eyni zamandiki Uyghur dewasining yolbashchisi eysa yüsüp aliptekinning eslimiliride yézilghanlargha asaslan'ghanda, 1950 - yillardin 1970 - yillarghiche Uyghur we qazaqlardin bolup türkiyege kelgenlerning sani 30 ming etrapida iken.

Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan emrullah efendigil ependi 53 yil burunqi kechürmishlirini eslep munularni dédi: “Biz 1961 - yili yurttin chiqip 4 - 5 yil afghanistanda turup, 1965 - yili birleshken döletler teshkilatining ayropilani bilen türkiyening paytexti enqerege yétip kelduq. Bizni top zembirek étip kütiwaldi. Enqerede hemmimizge famile berdi. Bizge “Efendigil” familisini berdi. Qeyserige burun jayliship qalghan ebeydullah isimlik bir kishi terjiman bolup keldi. Shuning teklipi bilen bizni qeyserige apirip orunlashturghan idi. Shu küni aqsham aptobus bilen bizni qeyserige élip keldi. Biz 105 a'ile qeyserige kelgen iduq. Bizni méhmanxanigha orunlashturdi. Bizni qeyseri walisi, herbiy bashliqlar, herbiy muzika ansambilisi kütiwaldi. Qeyserining bayliri öylirige méhman'gha chaqirip kütiwaldi. Men türkiyege kelgen waqtimda 13 yashta idim. Bular yaxshi yadimda.”

Emrullah efendigil ependi qeyserige orunlashturulghan bu Uyghurlardin dölet 10 yilghiche baj almighanliqini, alahide mu'amile qilghanliqini bayan qilip munularni dédi: “Dölet idariliride xizmet qilghanlirimizning ma'ashidin 10 yilghiche baj almidi. Dölet sélip bergen öylerni hemmimizge teqsim qilip berdi. Bizdin burun qeyserining deweli nahiyisige kélip olturaqliship qalghan Uyghurlar bar iken. Ular biz kelgiche istanbulgha köchüp ketken iken. Qeyseri yaxshi bir jay, xelqi méhmandost, Uyghurlarni bekla yaxshi köridu. Hazir ehmet yesewi mehellisi dep atilidighan Uyghurlar olturaqlashqan mehelle 1965 - yili biz kelgendin kéyin qurulghan bir mehelle. Eslide bu jay bir qomushluq idi.”

Emrullah efendigil ependi bundin 55 yil burun özlirining xitayning bésimidin qéchip chiqishqa mejbur bolghanliqini, bügünki kündimu Uyghurlarning öz yurtini tashlap chiqishidiki sewebning xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan siyasiy, iqtisadiy bésimi tüpeylidin ikenlikini bayan qilip munularni dédi:“Bizde tashmu sewebsiz jayidin midirimaydu dégen bir maqal - temsil bar. Men yurttin ayrilghanda 7 - 8 yashta idim.. Hazir qeyserige yéngi kelgen Uyghurlarning beziliri ata - anisini, beziliri bala - chaqilirini tashlap chiqiptu. Xitayning éghir bésimi, chidighusiz zulumi bolmisa qandaqmu yéqinlirini tashlap bu jaylargha kelsun.”

Qimmetlik radiyo anglighuchilar, 1950 - yillarda bashlan'ghan Uyghurlarning türkiyege köchüshi 1965 - yilidin 1980 - yilining bashlirighiche toxtap qalghan bolsimu, 1980 - yillarning bashliridin tartip zoriyip dawam qilghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.