Түркийә самсундики уйғур оқуғучиларниң мәдәнийәт чедири хитайниң бесими билән тақиветилгән

Ихтиярий мухбиримиз әркин тарим
2018.05.08
taqitiwetilgen-uyghur-oqughuchilar-medeniyet-chediri.jpg Түркийә самсунда өткүзүлгән мәдәнийәт фестивалидики уйғур оқуғучиларниң чедири. 2018-Йили 5-май.
RFA/Erkin Tarim

Өткән йилидин башлап хитай һөкүмити уйғурларни лагерларға йиғип сиясий өгинишкә мәҗбурлап, уйғурларға елип бериватқан бесимларни күчәйткәндин буян түркийәдики “шәрқий түркистан” аммиви тәшкилатлири вә уйғур оқуғучиларму түркийәдики һәрқайси шәһәрләрдә өткүзүлгән көргәзмиләрдә мәхсус бөлүм ечип, уйғур диярини, болупму уйғурларниң нөвәттики еғир вәзийитини тонуштурушқа тиришмақта. Өткән йили мисирдин түркийәниң самсун шәһиригә келип оқуватқан бир гуруппа уйғур оқуғучи 5-айниң 5- вә 6-күнлири самсун шәһириниң җумһурийәт мәйданида өткүзүлгән, 11-нөвәтлик хәлқаралиқ оқуғучилар учришишиға қатнишип, уйғурларни тонуштуруватқанда, улар ачқан чедирниң алдида хитай оқуғучиларму чедир ечип уйғур оқуғучиларни хитай байриқиниң астида хитайлар билән бирликтә көргәзмигә қатнишишқа чақирған. Уйғур оқуғучилар хитай байриқиниң өзлириниң байриқи әмәсликини, уйғур дияриниң хитайлар тәрипидин бесивелинған земин икәнликини илгири сүрүп, хитай оқуғучиларниң тәклипини қобул қилмиған. Хитай әлчиханисиниңму арилишиши билән уйғур оқуғучиларниң чедири тақатқузуветилгән болсиму, әмма шу күни ахшам бир гуруппа түрк оқуғучи хитай оқуғучилар ачқан чедирға кирип, нәрсә керәклирини елип ташлап, униң орниға уйғурлар тонуштурулған буюмларни қойған.

Биз бу һәқтә тәпсилий мәлумат игиләш үчүн, хәлқара оқуғучилар уюшмиси самсун шөбиси ачқан көргәзмидә уйғур чедирини ачқан әнвәр сәмәт билән телефон сөһбити елип бардуқ.

У, рәсмий тәклипкә бинаән қатнашқан хәлқаралиқ оқуғучилар учришишиға хитай әлчиханисиниң арилишиши билән бу чедирни тақашқа мәҗбурланғанлиқини баян қилип мундақ деди: “бу паалийәт түркийәниң һәрқайси вилайәтлиридә өткүзүлүватқан 11-нөвәтлик хәлқаралиқ оқуғучилар учришиши иди. Оқуғучилар уюшмиси бизни бир ай бурун тәклип қилған иди. Бу тәклипкә бинаән биз 5-чесла шәнбә күни әтигән 8 йеримда көргәзмә мәйданиға бардуқ. Кәлгинимиздә чедиримизниң алдида хитай оқуғучиларму чедир ечивапту. Хитай оқуғучилириниң вәкили, биз хитай әлчисини бу паалийәткә тәклип қилған. У, кәлсә болмайду, мени қийин әһвалға чүшүрүп қоймаңлар деди. Мән силәр бизниң вәтинимизни бесивалдиңлар. Силәр билән охшаш чедирда қилмаймиз, силәрниң байриқиңларниң астиға кирмәймиз, дедим. У вақитқичә көргәзмә башлинип кәтти. 2 Саәткичә нурғун киши бизниң чедирға кирип, рәсимләргә чүшүшкә башлиди”.

Уйғур оқуғучи әнвәр сәмәт әпәнди буни көргән хитай оқуғучиларниң әнқәрәдики хитай әлчиханисиға телефон қилип, ишни чоңайтидиғанлиқини ейтип өзлирини уйғур чедирини етиветишкә мәҗбурлиғанлиқини баян қилип мундақ деди: “хитай әлчиханиси арқилиқ бу паалийәтни уюштурғучиларға телефон қилдурди. Көргәзмини уюштурған тәшкилатниң мәсули маңа, хитай әлчиханиси бизгә телефон қилди. Улар бу мәсилини чоңайтимиз дәватиду. Хитай оқуғучилар билән уйғур оқуғучилар келишип мәсилини һәл қилмиса болмайду дегәнликини деди. Хитай оқуғучилар бизни хитай чедириға берип биллә қатнишишқа тәклип қилди. Биз қобул қилмидуқ”.

У, түрк тәшкилатиниң мәсуллириниң өзлиригә идийәви хизмәт ишләп чедирни вақитлиқ етиветишкә зорлиғанлиқини баян қилип мундақ деди: “түркийәниң мунасивәтлик идарилириниң адәмлири келип; биз силәрниң дәвайиңларни қоллаймиз. Хапа болмаңлар, силәргә башқа бир күнни бекитип берәйли. Бүгүн чекинип турсаңлар, деди. Бизни қийин әһвалға чүшүрүп қоймисаңлар, деди. Бәзи уйғур балиларму бизгә телефон қилип, бу иштин түпәйли самсунда оқуватқан уйғур оқуғучиларниң паспортини хитай әлчиханиси бикар қиливетидикән дегән гәпләрни деди. Мән хитайдин қорққанлиқим үчүн әмәс, түркийә билән хитай оттурисидики мунасивәт бузулуп кәтмисун дәп вақитлиқ бүгүн етиветимән, әмма әтә йәнә ачимән дәп чедирни тақивәттим, бу түрк аммисиниң қаттиқ наразилиқиға учриди”.

Униң ейтишичә шу күни кечиси 15 әтрапида түрк оқуғучи хитай оқуғучилар ачқан чедирға берип, хитайни тонуштуридиған буюмларни ташливетип, орниға уйғурларни тонуштуридиған буюмларни қоюп қойған.

Биз бу һәқтики көз қаришини игиләш үчүн бу паалийәтни уюштурған түркийә хәлқаралиқ оқуғучилар уюшмиси самсун шөбиси рәисигә телефон қилған болсақму, у икки дөләт оттурисидики дипломатийәлик мунасивәтни нәзәрдә тутуп, бу мәсилә тоғрисида пикир баян қилишни халимайдиғанлиқини ейтти.

Уйғурлар түркийәдә 1954-йилидин башлап хитайға қарши наразилиқ паалийәтлири өткүзүп кәлмәктә. 2009-Йилидики “5-июл үрүмчи вәқәси”дин кейин түркийәдә уйғурлар тоғрисидики паалийәтләр мәзмун җәһәттин кеңийипла қалмастин шәкил җәһәттинму һәр хиллишишқа башлиди. Уйғур оқуғучиларниң көпийишигә әгишип, хәлқаралиқ оқуғучилар учришишлирида уйғурларни тонуштуридиған көргәзмиләр ечилишқа башлиди. Бу хил паалийәтләр бүгүнгичә хитайларниң тосқунлуқиға учрап бақмиған болсиму, түркийә билән хитай оттурисидики мунасивәтниң күчийишигә әгишип, хитай әлчиханиси хитай оқуғучиларғиму көргәзмә ачқузуп, уйғур оқуғучиларниң паалийәтлирини тосушқа башлиди. Бу неминиң бешарити? бундақ ишлар бундин кейин йәнә давамлишарму? дегәнгә охшаш соалларға җаваб тепиш үчүн түркийә истратегийәлик чүшәнчиләр институти мутәхәссиси доктор әркин әкрәм әпәнди вә бу паалийәтни уюштурушқа ярдәм қилған шәрқий түркистан маарип вә һәмкарлиқ җәмийити яшлар комитети мәсули абдусалам тәклимакан әпәндиләр билән телефон сөһбити елип бардуқ.

Доктор әркин әкрәм әпәнди хитайниң “йеңи йипәк йоли” пилани үчүн түркийәниң муһим икәнликини, бундин кейин уйғурларниң паалийәтлирини тосушниң давамлишидиғанлиқини баян қилди.

Абдусалам тәклимакан әпәнди болса хитайниң түркийәгә сиңип кирип, уйғурларниң паалийитини тосушқа тиришиватқанлиқини, әмма мувәппәқийәтлик болалмайдиғанлиқини, чүнки уйғурларниң дәвасиниң һәқлиқ дәва икәнликини баян қилди.

Сүрийәдин кәлгән оқуғучиларниму қошқанда һазир түркийәдики алий мәктәпләрдә оқуватқан чәтәллик оқуғучиларниң сани 100 миңға йәткән болуп, уйғур оқуғучиларниң сани 1500 әтрапида икән. Мәркизи истанбулда турушлуқ түркийә хәлқаралиқ оқуғучилар уюшмиси оқуғучиларниң өзара чүшиниш вә мәдәнийәт алмаштурушини әмәлгә ашуруши үчүн түркийәниң һәрқайси шәһәрлиридә оқуғучилар учришиши өткүзмәктә. Буларға уйғур оқуғучиларму актип иштирак қилмақта.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.