“Islam qamusi” gha tonulghan üch Uyghur shexs kirgüzüldi

Ixtiyariy muxbirimiz erkin tarim
2017.01.23
islam-qamusi-memtimin-bughra.jpg “Islam qamusi” da tonulghan siyasiyon we tarixchi muhemmed imin bughra tonushturulghan bet.
RFA/Erkin Tarim

“Islam qamusi”, islami ilimler, islam medeniyiti bilen munasiwetlik pütün atalghular, islam dunyasida din, ilim-pen, siyaset, sen'et we edebiyat saheside tonulghan shexsler, ilim we kültürge töhpe qoshqan eserler, mezhep we teriqetler, éqimlar, islam döletliridiki tonulghan shexsler, amérikadin rusiyegiche, en'gliyedin awstraliyegiche bolghan her qaysi döletlerdiki musulman xelqlerdin chiqqan meshhur shexslerni öz ichige alidu.

1983-Yili, “Islam qamusi” ni chiqirish teyyarliqi bashlan'ghan bolup, eserning birinchi tomi 1988-yili neshr qilin'ghan.

“Islam qamusi” 15226 maddidin terkib tapqan bolup, 2013-yili 44-tomining neshr qilinishi bilen pütün qisimliri neshr qilinip bolun'ghan. Emma, 2016-yili “Islam qamusi” ning qoshumche tomi neshr qilin'ghan.

Mezkur eserning 712 betlik qoshumche tomigha tonulghan Uyghur siyasiyonlardin eysa yüsüp aliptékin, tonulghan siyasiyon we tarixchi muhemmed imin bughra hem tonulghan alim, tarixchi abdul'eziz chinggizxan damolla qatarliq üch zat kirgüzülgen.

Türkiye diyanet wexpi teripidin neshr qilin'ghan “Islam qamusi” ning qoshumche tomining 89-90-betliride tonulghan siyasiyon eysa yüsüp aliptékin'ge orun bérilgen bolup, buningda eysa yüsüp aliptékinning terjimihali we uning ish-izliri qisqiche bayan qilin'ghan. Buningda eysa yüsüp aliptékinning 1901-yili qeshqer wilayitige qarashliq yéngisar nahiyiside dunyagha kelgenliki, 1923-yilidin bashlap özbékistanning enjan we tashkent sheherliride üch yildin wezipe ötigenliki, arqidin 1936-yili xitay parlaméntigha parlamént ezasi bolup saylan'ghanliqi, 1946-yili ürümchide qurulghan birleshme hökümette bash katipliq wezipisi ötigenliki, 1949-yilidin kéyin hindistan'gha bérip, 1952-yili türkiyege kelgenliki, türkiyege kelgendin kéyin 1995-yili 12-ayning 17-küni wapat bolghuche bolghan ariliqta öz küreshlirini dawamlashturghanliqi bayan qilin'ghan.

712 Betlik “Islam qamusi”ning qoshumche tomining 215-bétide alim, siyasiyon muhemmed imin bughragha orun bérilgen. Bu qisimda uning 1901-yili xotende tughulup, 1965-yili enqerede wapat bolghuche bolghan ariliqtiki küresh hayati we ilmiy tetqiqatliri bayan qilin'ghan.

Eserning qoshumche tomining 307-bétide Uyghur alimi, tarixchi we edebiyatchi abdul'eziz chinggizxan damollamgha orun bérilgen. Buningda, abdul'eziz chinggizxan damollining 1906-yili bügür nahiyiside tughulup, 1952-yili ürümchide xitay kommunist hökümiti teripidin öltürülgüche bolghan ariliqtiki edebiy ijadiyiti, ilmiy tetqiqatliri, eserliri we küresh tarixi bayan qilin'ghan.

30 Yilda tamamlan'ghan türkiye diyanet wexpi teripidin neshr qilin'ghan “Islam qamusi”gha tunji qétim 20-esirde Uyghur diyarida tughulup yétishken meshhur 3 shexsning kirgüzülüshi qandaq ehmiyetke ige? islam qamusi” qandaq bir eser? xelq'arada bulardin bashqa yene chong énsiklopédiyilerge kirgüzülgen meshhur Uyghur shexsler barmu? dégendek so'allargha jawab tépish üchün qehrimanmarash sütchü imam uniwérsitéti oqutquchisi doktor alimjan bughda ependi, izmir ége uniwérsitéti oqutquchisi proféssor alimjan inayet ependi we sherqiy türkistan wexpining sabiq re'isi hamit göktürk ependiler bilen söhbet élip barduq.

Doktor alimjan bughda ependi Uyghur tarixida ötken bu üch meshhur shexsning islam dunyasidiki eng nopuzluq qamuslardin biri bolghan “Islam qamusi”gha kirgüzülüshining zor ehmiyetke ige ikenlikini bayan qildi.

Proféssor doktor alimjan inayet ependimu “Islam qamusi”, yeni “Islam énsiklopédiyesi” ning islam dunyasida nopuzluq bir eser ikenlikini, buninggha Uyghur alimlarning kirgüzülüshining zor ehmiyetke ige ikenlikini tekitlidi.

Alimjan inayet ependi téximu köp Uyghur alimlirini xelq'araliq eserlerge kirgüzüsh üchün Uyghur ziyaliylirining tirishchanliq körsitishi kéreklikini tekitlidi.

Hamit göktürk ependimu mezkur üch tarixi shexsning bu qamusqa kirgüzülüshi we Uyghur meshhur shexslirining bundaq qamuslardin din orun élishining ehmiyiti heqqide toxtaldi.

U, sözining axirida abdul'eziz chinggizxan damolla heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi.

U yene, eysa yüsüp aliptékin bilen muhemmed imin bughraning “Sherqiy türkistan dewasi”gha qoshqan töhpisining zor ikenlikini bayan qildi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.