Көзәткүчиләр: хитай “җуңхуа мәдәнийити” дегән намда хитай мәдәнийитини зорлапму сиңдүрәлмәйду

Хитай һөкүмитиниң уйғур ана тил маарипини бикар қилип, униң орниға “дөләт тили” дегән намда омумйүзлүк хитай тили маарипини дәсситипла қалмай, уйғур вә башқа милләт балилириға йәниму ашкара вә чоңқурлиған һалда түрлүк шәкилләрдә хитай мәдәнийитини сиңдүрүшкә урунуватқанлиқи бир әмәлийәт болмақта. Хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан чәклимилириниң тил вә диний етиқад билән чәклинип қалмай йәнә уйғурларниң тарихий, сәнити, классик әдәбияти қатарлиқ, уйғурларниң мәдәнийити турмуш вә өрп-адәтлиригичә хитайдин пәрқлиқ болған алаһидиликлириниң чәклимиләргә учрап, униң орниға хитайниң омумлашқан мәдәнийитини қобул қилишқа мәҗбурлиниватқанлиқи уйғурлар тәрипидин “мәдәнийәт қирғинчилиқи” дәп тәнқидләнмәктә.

Бу әһвалларни йәнә хитайни көзәткүчи мутәхәссисләрму: “бу хитайниң уйғурларға қаратқан ассимилятсийә сиясити, мәдәнийәтниң көп қутуплуқ вә көп хиллиқини рәт қилиш”, дәп тәнқид қилип кәлмәктә.

Һалбуки, хитайниң бейҗиңда ечилған 13 ‏-нөвәтлик хәлқ вәкиллири қурултийиниң йиғиниға даир учурлардин, хитай һөкүмитиниң уйғур вә башқа милләтләргә қаратқан “җуңхуа мәдәнийити” вә “җуңхуа миллити кимлики” ни күчәйтиш тәрғибатидин бу хил мәдәнийәт ассимилятсийәсиниң йәниму узун муддәт вә қаттиқ шәкилләрдә давам қилидиғанлиқидин бешарәт беридиғанлиқи оттуриға қоюлмақта.

Ақсудики учтурпан наһийәсидә уйғур балилирини пүтүнләй хитай тили вә хитай мәдәнийити билән тәрбийәләйдиған “дөләт тили башланғуч мәктипи” ни қуруп тәшвиқат обйектиға айланған қурбан нияз бейҗиңда ечилған хитай мәмликәтлик хәлқ вәкиллири қурултийиға маарип саһәсиниң вәкил сүпитидә қатнашқан. “тәңритағ тори” ниң йәкшәнбә тарқатқан хәвиридин мәлум болушичә, 17-март ечилған вәкиллири қурултийи 1-омумий йиғиниға қатнашқан уйғур аптоном райони вәкиллириниң омумий йиғинида, қурбан нияз өзиниң уйғур балилириға, хитай тилини вә хитай мәдәнийитини сиңдүрүштә хитай классик шеир-нәзмилирини өгитиш, хитайниң җиңҗу, ерху, һөснихәтлирини дәрс қилип өтүш, хитайниң миллий байрамлирини биллә өткүзүш қатарлиқ усулларни қоллинип, үнүм яратқанлиқидин махтинип: “рәис ши җинпиң, ‛йүксәк мәдәнийәт ишәнчи болмиғанда, җуңхуа милләтлири, мәдәнийитини гүлләндүрәлмәйду, раваҗлиналмайду‚ дегән шуңа биз җуңхуа мәдәнийитимизниң әнәнисини давамлаштурушимиз керәк, җуңхуа мәдәнийитини мәктәпләргә, һәр бир йеза қишлақ, һәр бир аилиләргичә елип киришимиз керәк” дегән.

Арқидин хотән лоп наһийәси маарип саһәсидин кәлгән, уйғур аптоном районлуқ йәсли маарипи тәтқиқат ишханисиниң мудири җаң йен, “җуңхуа мәдәнийити” ни мәктәп йешиға тошмиған балилардин башлап сиңдүрүшниң муһимлиқини тәкитлигән болуп, у сөзидә: “җуңхуа мәдәнийити болса җуңхуа миллити роһиниң җан томури. Шуңа дуняда җуңхуа мәдәнийитиниң тәврәнмәс чоңқур йилтиз тартиши үчүн, әвладларға чоқум илғар җуңхуа мәдәнийити әнәнисини сиңдүрүш шәрт” дегән.

Хотән вилайәтлик маарип тармақлири өткән йили 7‏-айда хотән вилайитидики оттура-башланғуч мәктәпләрдә уйғур тилини чәкләп, бирдәк хитай тилини ишлитиш тоғрисидики 5 маддилиқ бәлгилимисини тарқатқандин кейин арқидин йәнә вилайәт тәвәсидики барлиқ йәслиләрдә оқутқучиларниң уйғур тилида сөзлишини вә динға етиқад қилишини чәклигән йәнә бир қаттиқ бәлгилимә чиқарған иди. Хотән маарип тармақлириниң йәслиләргә чиқарған “йәсли оқутқучилириниң 8 маддилиқ интизами” намлиқ бәлгилимисидә оқутқучиларниң динға етиқад қилиши, уйғур тилида сөзлиши, оқутқучиларниң диний кийим-кечәкләрни кийиши, яғлиқ артиши, әр оқутқучиларниң сақал қоюши чәклинип, уларниң бирдәк “дөләт тили” да сөзлиши тәләп қилинған.

Хотән вилайитиниң мәлум наһийәсидики бир хитай йәсли оқутқучиси йәслиләрдә уйғур мәдәнийити, тарихий, уйғур классик шәхсләр, уйғур миллий һаяти яки уйғур өрп-адәтлирини ипадиләйдиған рәсим, һөсни хәт вә сәнәт әсәрлириниң һәм там гезитигә охшаш һәрқандақ көрүнүшниң чәклинидиғанлиқини дәлиллигән иди.

Хитай даирилириниң болупму бу йеқинқи бир йил ичидә уйғурларни ассимилятсийә қилиш сияситини ашкара вә ашқин шәкилләрдә елип бериватқанлиқини, уйғурларни хитайлар билән қошмақ туғқан болушқа, хитайниң чаған байримини өткүзүшкә мәҗбурлаватқанлиқи, лекин уйғурларниң рамизанда роза тутушини чәкләватқанлиқини мисаллар билән шәрһлигән норвегийәдики көзәткүчиләрдин сәмәт абла әпәнди йәнә хитайниң уйғурларни өзлирини җуңхуа миллитиниң бир қисми дәп етирап қилдурушқа урунушлири вә башқа милләтләрниң мәдәнийәт хаслиқини, миллий мәвҗутлуқини сақлап қелишиға тосқунлуқ қилишиниң өзи “мәдәнийәтсизликниң ипадиси” дәп тәнқид қилди. Лекин, униң қаришичә, шундақ болушиға қаримай уйғурлар өзиниң етник вә мәдәнийәт кимликини сақлап қелишқа бурунқидинму бәкрәк әһмийәт бәрмәктә.

Шиветсийәдики уйғур зиялийси раһилә камал ханим, хитай һөкүмитиниң пәқәтла хитай чоң милләтчилик идийәси билән хитай мәдәнийитини башқа милләтләргә сиңдүрүватқанлиқи дәл ассимилятсийә сияситини тезлитиватқанлиқини көрситип бәрсиму, “әмәлийәттә уйғур мәдәнийитини асан ассимилятсийә болмайду”, дәп қарайдиғанлиқини оттуриға қойди.

Раһилә ханим йәнә уйғур мәдәнийитиниң асаси чоңқур вә күчлүк бир мәдәнийәт болсиму йәнә бир тәрәптин хитайниң уйғурларниң тил вә мәдәнийәтлиригә қаратқан бу өткүр сиясәтлириниң, уйғурларниң мәдәнийитигә елип келидиған үзүкчилик, бузғунчилиқлиридинму әндишә қилмай туралмайдиғанлиқини билдүрди.

Раһилә ханим йәнә уйғурларниң өз миллий кимлики вә өзини қутулдуруш туйғусиниң ортақ җиддийәткә айлиниватқанлиқини оттуриға қойди.

Бу көзәткүчиләрниң ейтишичә, хитайниң уйғур вә башқа милләтләргә қаратқан мәдәнийәт ассимилятсийә сиясәтлиригә даир материяллар вә әһваллар бу хил “җуңхуа мәдәнийити” намида хитай мәдәнийитини башқа милләтләргә теңиштин ибарәт ассимилятсийә сияситиниң системилиқ, пиланлиқ елип берилип кәлгәнликини көрситидикән. Бу көзәткүчиләрниң мулаһизилиридә оттуриға қоюлушичә, ши җинпиң хитайға рәис болғандин буян, болупму, чен чүәнго уйғур аптоном районға секретар қилип йөткәп келингән бир йилдин буян, уйғур диярида йүргүзүлүватқан сиясәтләр хитай коммунист партийәсиниң “җуңхуа миллити” дегән уқуминиң пәқәт хитай миллитинила көздә тутқанлиқини, “җуңхуа мәдәнийити” му хитай миллитиниң мәдәнийитидин ибарәт икәнликини көрситидиғанлиқи илгири сүрүлди.