Uyghur ziyaliylar: sen'et milletning markisi

D u q ning 6-nöwetlik pewqul'adde qurultiyi yighinidin kéyin ussul nomuri körsetken Uyghur ösmürler. 2017-Yili noyabir, myunxén, gérmaniye.

“Uyghur sen'iti Uyghurning markisi, sen'et Uyghur medeniyitini dunya xelqige terjimisiz tonushturidighan köwrük. Sen'et milletni hörlükke chaqiridighan marsh, u ejdadlardin qalghan poroxsiz qoral” déyishti muhajirettiki Uyghur ziyaliyliri.

Xitay hökümitining yéqinqi aylardin buyan Uyghur sen'etkarlirini qolgha élip, Uyghur sen'itini siyasiy teshwiqat üchün xizmet qilduruwatqanliqi melum. Taratqularda Uyghur sen'itining boghulushi we siyasiylashturulushigha muhajirettiki ziyaliylarning qandaq inkas qayturidighanliqini bilish üchün téléfon söhbiti élip barduq. Söhbetke gérmaniye we türkiyediki Uyghur ziyaliylardin abdushükür haji, perhat tengritaghli, gülzade tengritaghli qatarliqlar ishtirak qildi.

Türkiyede yashaydighan Uyghur ziyaliysi, musteqil tetqiqatchi doktor perhat tengritaghli ependining qarishiche, xitay hökümitining Uyghur sen'itini siyasiylashturup teshwiqat üchün xizmet qildurushqa urunushi xuddi “Medeniyet inqilabi” jeryanidiki Uyghurlargha qaratqan meniwi zorawanliqigha oxshashla netijisiz ayaghlishidiken.

Xitayda néme üchün Uyghur sen'itige bolghan tajawuzning toxtimaywatqanliqini heqqide toxtalghan Uyghur ziyaliysi, türkiyediki marmara uniwérsitéti oqutquchisi doktor gülzade tengritaghli köz qarashlirini otturigha qoydi.
Uningche tüp seweb sen'etning qozghash qudritide, rohlandurush séhride, shundaqla millet, din we siyasiy cheklimilerni bösüp ötidighan tesir küchide iken. Uning qarishiche yene, Uyghur sen'iti Uyghurning markisi bolup, Uyghurlarning jahan'gha tonulushida muhim rol oynaydiken.

Doktor gülzade xanim 90-yillarda Uyghurlarni tonushturush meqsitide yawropani aylinip oyun qoyghan bolup, u shu chaghlardiki kechürmishlirini eslep ötti.

Uningche Uyghurlarning milliy kimlikini küchlendürüsh we saqlap qélishta sen'et mustehkem istihkamliq rolini oynaydiken.

Ijtima'iy alaqe wasitiliride Uyghurlarni dini we milliy jehettin jehettin birlikke, ömlükke we emeliy heriketke ündewatqan ustaz abdushükür haji xitay kompartiyesi radikalliq, térrorluq nuqtisidin teshwiq qiliwatqanliqining eksiche Uyghurlarni medeniyet we sen'et nuqtisidin xitay xelqi we dunya jama'itige tonushturushning ehmiyiti heqqide toxtaldi.

Uning qarishiche xitay hakimiyiti Uyghurlarni diniy esebiylik bilen baghlap Uyghur medeniyitini ottura sherqtiki qara niqab, qara bayraqliq térrorchilarning adetlirige oxshitip yoq qilishqa küchiniwatqan mushundaq ejellik peytte Uyghurlarning medeniyet-sen'et arqiliq otturigha chiqishi texirsiz iken.

Tetqiqatchilarning qarishiche, bir millet milletlik belgiliri ichide ortaq til qanchilik muhim bolsa ortaq sen'et en'enisimu shundaq muhim orunda turidiken. Doktor esed sulaymanmu “Teklimakan'gha dümlen'gen roh” dégen kitabida Uyghurlarning tarixta meyli qandaq perqliq bostanliqlargha taralsun, meyli qandaq oxshimighan isimlarda atalsun muqam, din we til jehettiki birlikning pütkül milletke ortaq bolup kelgenlikini yazghan.

Igilishimizche 90-yillarning axirlirida muhajirettiki qedem qoyghan Uyghurlardin küresh kösen, perhat tengritaghli, gülzade tengritaghli qatarliqlar sen'et arqiliq Uyghurlarni dunyagha tonushturush, Uyghurlarning dawasini jahan ehlige bildürüshte tirishchanliq körsetken.

Bolupmu merhum küresh kösenning bu jehettiki töhpisi muhajirettiki Uyghurlar we shiwétsiye xelqning étirap qilishigha érishken iken. Undin bashqa en'gliyede qurulghan Uyghur ansambili, gérmaniyede échilghan Uyghur medeniyet-sen'et kursining oqughuchiliri we jenubi awstraliyediki Uyghur tili mektipi qatarliqlar Uyghur medeniyitini dunya jama'itige tonutushta we Uyghurlarning sen'etsöyer obrazini namayan qilishta örneklik rol oynap kelmekte iken.