Chet'el tarixshunaslirining Uyghur yéqinqi zaman tarixi heqqidiki bayanliri (2)

Muxbirimiz eziz
2017.07.13
istiqlal-zhurnili.jpg 1933-Yili “Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti” qurulghandin kéyin qeshqerdiki “Istiqlal jem'iyiti” neshr qilishqa bashlighan “Istiqlal” qosh heptilik zhurnili.
RFA/Eziz

“Sowét ittipaqining tesiri hel qilghuch orunda boldi!”

Birinchi dunya urushidin kéyin, bolupmu 1920-yillardin kéyin dunya miqyasida otturigha chiqqan bir qatar siyasiy özgirishler xitay militaristliridin shéng shisey bésip yatqan Uyghurlar diyarigha her xil idiyelerni élip kirgenliki melum.

Buning bilen sowét ittipaqi, osman impériyesi we xitay démokratchilargha xas idiyeler Uyghurlar arisida tarqilishqa bashlighan. Bu heqtiki söhbitimizge qatnashqan tarixshunaslardin déywid brofiy we ondréy klémis bu heqte özlirining közqarashlirini biz bilen ortaqlashti.

Jughrapiyilik jaylishishtiki yéqinliq tüpeylidin 1920-yillardiki Uyghurlar diyarigha bekrek tonushluq bolghan rayonlarning biri rusiyege qarashliq jaylar bolghanliqi melum. Bu heqtiki söhbitimizge ishtirak qilghan chéx jumhuriyetlik penler akadémiyesining tetqiqatchisi doktor ondréy klémis bu tarixiy basquchta ashu rayonlar bilen bolghan munasiwetke da'ir köpligen hadisilerning yüz bergenlikini tilgha alidu. Emma, Uyghur yéqinqi zaman tarixidiki bashqa weqelerge biwasite hemde wasitilik yosunda tesiri bolghan bu ehwallar eks ettürülgen menbelerning anche köp tetqiq qilinmighanliqini, shundaq bolsimu bu mezgilde jumhuriyetchilik bilen bille yene, sowét ittipaqi terepning kommunizm asasidiki idiyiwi nezeriyelirining tarqalghanliqini tilgha alidu.

U bu heqte söz qilip mundaq dédi: “Ene shu teriqide yéngidin hakimiyetni qolgha alghan bolshéwikler 1924-yilidin bashlap xitay bilen diplomatik alaqe ornatqan hemde tézdin Uyghurlar diyarigha singip kirishni bashliwetken. Buning bilen ular on yilgha yetmigen waqit ichide tézla Uyghurlar diyaridiki tesir jehette eng zor jelpkarliqqa ige bolghan chet'el küchlirining birige aylinip bolghan.”

Shu waqitlardiki tarixiy muhitni öz közi bilen körgen shahitlardin biri, hazir amérikada yashawatqan Uyghur jama'et erbabliridin ghulamidin paxta eyni zamandiki sowét tesirining qeshqerdiki sholisini teswirlep berdi.
Sowét ittipaqining Uyghurlar diyarigha singip kirishi heqqide söz bolghanda, awstraliye sédniy uniwérsitétining oqutquchisi doktor déywid brofiy “Buningda awwal iqtisadiy menpe'et bash nishan qilin'ghan. Sowét ittipaqining zémin kéngeytish niyiti bolghanliqi heqqide bésharetler mewjut emes” dep qaraydu. U bu heqte mundaq dédi: “Uyghurlar diyarida sowét tesiri barghanséri éship bériwatqan bir peytte, yeni 1931-yili qumul taghliridin bashlan'ghan xoja niyaz haji qozghilingi Uyghurlar diyaridiki dewr bölgüch tarixiy basquchning perdisini achti. Xelq'ara weziyetni hemde Uyghurlar diyaridiki ré'alliqni yaxshi tonup yetken bir qisim Uyghur serxilliri, jümlidin sabit damolla, muhemmet'imin bughra qatarliqlar ene shu xil tarixiy arqa körünüsh astida ‛aldi bilen milliy döletni berpa qilish lazim‚ dégen chüshenche asasida 1933-yili 12-noyabir küni qeshqerde ‛sherqiy türkistan islam jumhuriyiti‚ ning qurulghanliqini jakarlighan.”

Bir qisim Uyghur ziyaliyliri “Uyghurlarning milliy azadliq herikitidiki bir yéngi bösüsh” dep atawatqan bu basquchtiki qozghilangning sowétlerge tutqan mu'amilisi hemde buninggha alaqidar mesililer eyni waqitta zor pikir ixtilabi peyda qilghanliqi melum. Bu heqte pikir qilghan doktor déywid brofiy mundaq deydu: “Melum bolushiche, Uyghurlar üchün izchil halda ‛nijatkar‚ dölet süpitide qarilip kéliwatqan türkiye hökümitige shu waqittiki xoja niyaz haji bashchiliqidiki qozghilangchilarning herbiy we diplomatik yardem sorap mektup yollighanliqi eyni waqitta kishilerde xéli zor ümid peyda qilghan.” emma déywidning qarishiche, eyni waqitta öz hali bilen bolup ketken türkiyening Uyghurlargha qarighudek cholisi bolmighan. Shuning bilen birge, sowét ittipaqining en'gliye, xitay qatarliq eller bilen öz‏-ara tinchliq kélishimi hasil qilishi arqisida sowét ittipaqida oqup kelgen Uyghur ziyaliylarmu Uyghurlar diyaridiki qozghilanglargha aktip awaz qoshushtin ajiz kelgen.

Ene shu xil pewqul'adde tarixiy shara'itta yéngidin bash kötürgen xitay militaristi shéng shisey, sowét ittipaqining bu xil hel qilghuch orundiki nopuzidin ustiliq bilen paydilinip, tézla Uyghurlar diyarini özining xususiy “Padishahliq” igha aylanduruwaldi. Bu bolsa shuningdin kéyinki bir qatar tarixiy weqelerge biwasite tesir körsetti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.