Xojiniyaz hajimning meslihetchisi abduraxman ependining sowét xadimi ikenliki melum

Ötkenki esirning 30-yilliri sherqiy türkistanda xojiniyaz hajim rehberlikide qumul déhqanlirining milliy-azadliq qozghilingi yüz bérip, uning arqisida musteqil sherqiy türkistan islam jumhuriyiti meydan'gha kelgen idi.

Bu yash memliketni tunjuqturush meqsitide sowét ittipaqi bilen xitay birliship, özlirining jahan'girlik pilanlirini emelge ashurushqa muyesser bolalidi. Buningdin tashqiri jallat shing shisey teripidin yürgüzülgen siyasiy teqibleshler netijiside minglighan bilimlik, wetenperwer shexsler öltürüldi, türmilerge qamaldi, sürgün qilindi, izsiz yoqap ketti. Ene shu weqelerge biwasite qatnashqan hem shu ötmüsh guwahchiliri bolghan bezi shexslerning teqdiri mushu kün'giche namelum bolup qalmaqta.

Shularning biri abduraxman muhemmetrehimdur. Köpchilik arisida abduraxman ependi dep tonulghan bu kishining oghli, hazir qazaqistanning almata shehiride istiqamet qiliwatqan abduwahap muhemmetrehimofning éytishigha qarighanda, abduraxman ependi 1880-yili sherqiy türkistanning qeshqer shehiride tughulghan bolup, atushta deslepki diniy bilimini alghan. Andin taghisi shéripbeg uni qeshqerge élip kétip, shu yerdiki xenzu mektipini tamamlighandin kéyin, qeshqerning opal yézisigha beg bolidu. A'ile sewebliri bilen atushqa qaytip kelgen abduraxman ependi atushqa, andin qirghizistanning issiqköl wilayitige, u yerdin özbékistan'gha kétidu. U 1919-yili tashkenttiki ishchilar mektipide oquydu.

A. Muhemmetrehimof dadisi toghriliq melumatning 2003-yili ürümchide neshr qilin'ghan shérip niyaz xushtarning “Shinjang yéqinqi zaman tarixida ötken shexsler” namliq kitabida bérilgenlikini, uning ömür bayani hem kéyinki teqdiri heqqide bashqa menbelerning yoqluqini bildürüp, mundaq dédi: “Dadam özbékistan kompartiyesining wezipisi bilen qeshqerge kélip, qeshqerning waliysi madoteyni aghduridu. Yene shu yuqirining buyruqi bilen xojiniyaz hajigha qoshulup, uning meslihetchisi bolidu. Xojiniyaz haji shingshisey bilen kélishimge kélip, mu'awin re'is bolghanda yene uning meslihetchisi bolidu. 1937-Yili xojiniyaz haji qolgha élinip, 1938-yili öltürülidu. Dadamni qolgha alghandin kéyin bizning qorallarni, hemmisini musadire qilip, u yerdin sürgün qilinip, küre yamulida yattuq.”

Yuqirida atalghan kitabta abduraxman ependi heqqide mundaq déyilgen: “Kéyin tashkenttiki chet el muhajirlar komitéti qarmiqidiki Uyghurlar ittipaqigha eza bolidu. 1931-Yili qumul déhqanlar qozghilingi bashlinip, jenubiy shinjanggha kéngeygende sowét ittipaqi özbékistan hökümiti abduraxman ependini yunus beg (yuwinlin) bilen bille qeshqerge bérip, qeshqer waliysi mashawwu (madotey) ni urushsiz qoral tapshurushqa maqul keltürüshke ewetidu. Bu kishi madoteyning himayisige érishidu we atushluq rishtem madoteyning qol astidiki qirghiz osman élini heriketlendürüp, üch tüen esker teshkil qilip, osman élining qoli bilen mashawuni teslim qilidu. Bu chaghda abduraxman ependi kelgen yéridin xojiniyaz hajigha meslihetchi bolush buyruqini tapshuruwalidu we uchturpandiki nurhajim, mirzijan aqsaqallarning bashchiliqida ikki tüen esker teshkil qilip, xojiniyaz hajimgha qoshulidu we uning ishenchige érishidu.

1934-Yili qeshqerge bérip, bir mezgil mexmut muhitining yénida ishlep, qeshqerde Uyghur uyushma qurush ishini bashquridu. Kéyin hökümet teripidin ürümchige chaqirtilidu we qeshqerdin bille kelgen kérimxan eysazade we lükchünlük tahir beg qatarliqlar bilen birliship, ürümchide merkiziy medeniy aqartish uyushmisi quridu. Abduraxman ependi shu mezgilde sowét ittipaqigha oqughuchi chiqirish ishini ishleydu. Medeniyet, ma'arip, edebiyat-sen'et ishlirini teshkilleshke yétekchilik qilidu. Kéyin abduraxman ependi maliye nazaritining mu'awin naziri qilip belgilinidu. Shuningdin bashlap abduraxman ependi ürümchide abduraxman tingjang dep atilidu. Shu künlerde u shingshisey hökümitining yéngi shinjang qurush xizmitining meslihetchisi bolidu. Xojiniyaz hajim mu'awin re'is bolghandin kéyin meslihetchi bolidu. Xojiniyaz hajim qolgha élinip uzaq ötmey bu ademmu ghayib bolidu.”