Америкадики карханилар уюшмилири: “хитайниң уйғур мәҗбурий әмгики қобул қилинмайду”

Мухбиримиз әркин
2020.03.18
mejburiy-emgek-xitaygha-yotkesh.jpg Уйғур ишләмчиләрниң хубей йихоң ишләпчиқириш чәклик ширкитигә кәлгән вақти. (ASPI Ниң доклатидин елинған)
aspi.org.au

Хитай һөкүмитиниң уйғур ишчилирини мәҗбурий әмгәккә селиши вә уларға тутқан муамилиси америкадики карханилар уюшмилирини биарам қилип, бу органларни һәрикәткә кәлтүрүшкә башлиди.

Америкадики “өй җаһазлири бирләшмиси” намлиқ карханилар уюшмиси 16-март баянат елан қилип, уйғур ишчилирини мәҗбурий әмгәккә селиштәк “бу хил қәбиһ қилмишниң қобул қилинмайдиғанлиқи” ни тәкитлигән.

Баянатта “өй җаһазлири бирләшмиси” ниң иҗраийә директори шарон брадлейниң сөзи нәқил кәлтүрүлүп, “бу рәһимсиз қилмишқа йол қоймаслиқ керәк. Биз америкалиқларни шуниңға капаләтләндүрәләймизки, өй җаһазлирини ишләпчиқарғучилар вә парчә сатқучилар буниңға четилмайду. Җәмийитимиз адил әмгәк әмәлийитидә ишләнгән мәһсулатларни сетишқа вәдә бериду,” дейилгән.

Бу америкадики карханилар тәшкилатлириниң йеқинқи бир һәптә ичидә уйғур ишләмчилириниң хитай карханилирида мәҗбурий әмгәккә селинип, дунядики даңлиқ маркиларға мәһсулат ишләшкә мәҗбурланғанлиқиға қарита елан қилған 2-қетимлиқ баянатидур.

Буниң сәл алдида америка мәмликәтлик парчә сетиш федиратсийәси, америка парчә сетиш игилики рәһбәрлири бирләшмиси, америка кийим-кечәк вә аяқ кийимлири бирләшмиси вә америка мода санаити бирләшмиси қатарлиқ 4 тәшкиклат бирләшмә баянат елан қилип, хитайниң мәзкур қилмишини тәнқидлигән. Өзлириниң “мал тәминат зәнҗиридә мәҗбурий әмгәккә йол қоймайдиғанлиқи” ни билдүргән.

Баянатта “америка һөкүмити вә һөкүмәт сиртидики мутәхәсиссләр етирап қилғандәк, шинҗаңдики шараит вә райондики аз санлиқ милләт ишчилириға муамилә қилиш йәр шари тәминат зәнҗириниң пүтүнлүкигә очуқ хирисларни елип кәлди…һазирқи мәвҗут һаләтни қобул қилиш бир таллаш йоли әмәс,” дейилгән.

Биз шу мунасивәт билән 17-март күни бу органларға телефон қилип, уларни зиярәт қилишқа тиришқан болсақму, лекин уларниң мутләқ көп қисми телефонимизни алмиди. Америка “өй җаһазлири бирләшмиси” ниң алақә ишлар директори дог кларк, соаллиримизға язма җаваб берип, өзлириниң “елан қилған язма баянатиниң сиртида башқа ипадидә болмайдиғанлиқи” ни билдүрди.

Америка мода санаити бирләшмисиму охшашла шу хил ипадидә болди. Мәзкур тәшкилатниң нөвәтчи хадими 17-март зияритимизни қобул қилғанда өзлириниң язма баянатида давамлиқ чиң туридиғанлиқини тәкитләп, мундақ деди: “сизгә мәлум болғандәк һазир мутләқ көпчилик киши өйидә ишләватиду. Сориған бу конкрет мәсилидә бизниң ахбаратқа дәйдиған башқа пикиримиз йоқ. Һазирқи шараитта сизниң башқа мәсуллар билән алақә қилиш мумкинчликиңизни бар дәп қаримаймән. Мән юқирида ейтқандәк, улар бу мәсилигә бу шараитта қошумчә пикир билдүрмәйду. Чүнки бу интайин сәзгүр вә қийин мәсилә. Шуңа буниңға қошумчә пикирдә болмаймиз.”

Австралийә истратегийәлик сиясәт институти алдинқи һәптә доклат елан қилип, хитай һөкүмитиниң уйғур әмгәкчилирини хитай карханилирида кәң көләмлик мәҗбурий әмгәккә селиватқанлиқи, дунядики аз дегәндә 83 даңлиқ маркиниң хитайдики бу мәҗбурий әмгәккә васитилик яки биваситә четилидиғанлиқини елан қилған. Мәзкур доклат дуняда зор ғулғула қозғап, хәлқарада бу хил қилмишни тосуш тоғрисидики пикирләр күчәйгән.

Нөвәттә, америка башчилиқидики ғәрб демократик әллиридә хитайниң бу қилмишиға қандақ хатимә беришниң йоли муназирә қилинмақта. Бәзи мутәхәссисләрниң қаришичә, бу мәсилә ноқул ширкәтләрниң тиришчанлиқи билән һәл болмайдикән.

Бу тоғрисида америкадики “адил әмгәкчиләр җәмийити” ниң рәиси шеллий хан мундақ дәйду: “бизгә шу нәрсиму мәлум, бу мәсилә ноқул ширкәтләрниң тиришчанлиқи билән һәл болмайду. Буниң сода саһәси, һөкүмәт, иҗтимаий тәшкилатлар, ишчилар уюшмилири вә кишилик һоқуқ органлирини өз ичигә алған көп тәрәпләрниң кәң даирилик тәдбирләрни елишиға тоғра келиду. Чүнки, бу ишни һәл қилишниң баш җавабкари хитай һөкүмити. Шуңа биз америка дөләт мәҗлиси хитай ишлири комитетиниң конкрет қәдәмләрни елиши, америка һөкүмитиниң хитай билән биваситә сөзлишишини тәвсийә қилимиз.”

Шеллий хан бу сөзләрни өткән һәптә америка дөләт мәҗлисидә өткүзүлгән уйғурлар һәққидики бир қетимқи гуваһлиқ йиғинида тәкитлигән. Униң қәйт қилишичә, америка һөкүмити бу мәсилини ноқул америка мал тәминат зәнҗиригә алақидар мәсилә дәп қаримаслиқи керәк икән. Шеллий хан йәнә мундақ дәйду: “биз америка һөкүмитиниң явропа иттипақи вә башқа һөкүмәтләр билән актип һәмкарлишип, хитай билән көп тәрәплик вә актип сөзлишиши керәкликигә ишинимиз. Мәҗбурий әмгәк ноқул америка мал тәминат зәнҗиригә алақидар, дәп қаралмаслиқи керәк. Әгәр буни ноқул американиң мәсилиси, дәп қарисақ буниңға хитайниң диққитини қозғаш вә бу мәсилини үнүмлүк һәл қилишниң һалқисини қачуруп қойимиз.”

Униң тәкитлишичә, америка һөкүмити бу мәсилини һәл қилишниң дипломатик қанилини қуруп, хитай билән мәҗбурий әмгәк вә мәһбуслар әмгикини сөзлишиши керәк икән.

Лекин ғәрбтики бәзи нопузлуқ таратқулар хитайдики мәҗбурий әмгәккә хатимә беришниң әң үнүмлүк йоли-ғәрб ширкәтлириниң уйғур мәҗбурий әмгәк күчлири ишлигән мәһсулатларни сетивелиш вә импорт қилишни тохтитиш, дәп қарайдикән.

“вашингтон почтиси” гезити 14-март күни елан қилған тәһрират мақалисидә бу нуқтини алаһидә тәкитлигән. Униң илгири сүрүшичә, хитайниң уйғур вә башқа мусулманларға қаратқан мәдәнийәт қирғинчилиқини хәлқара җавабкарлиққа тартиш мумкинчилики күчлүк болмисиму, лекин уйғур районидики бу пәвқуладдә кишилик һоқуқ җинайитини җавабкарлиққа тартишниң бир йоли бар икән. Мақалидә бу йолниң ғәрб ширкәтлири уйғур мәҗбурий әмгәк күчлири ишлигән мәһсулатларни сетивелиш вә импорт қилишни тохтитиш икәнликини билдүргән.

Мақалидә йәнә кеңәш палата әзаси робәрт мәнәндезниң өткән һәптә америка сода министири вилбур росқа язған бу һәқтики хети нәқил кәлтүрүлгән. Робәрт мәнәдезниң мәктубида ширкәтләр “шинҗиаңдики мәҗбурий әмгәкниң дәһшәтлик шараитиға қәстән сәл қараватиду” дейилгәнлики, мәнәндезниң “хитай пахта мәһсулатлирини сетивелишни тохтитиш” ни тәләп қилғанлиқи, хитай пахта мәһсулатиниң 84 пирсәнтиниң уйғур районида ишләпчиқирилидиғанлиқини билдүргән.

“вашингтон почтиси” гезитиниң қаришичә, “америка вә башқа дөләтләр хитайда йүз бериватқан инсанийәткә қарши җинайәтни тохтиталмаслиқи мумкин. Әмма һеч болмиса америка вә башқа ғәрб ширкәтлириниң буниңға шерик болушиниң алдини алалайдикән.”

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.