“Qarliq tagh xuddi tomurimizdiki qandek érip kétiwatidu!”
2014.02.26
Melum bolushiche, qumul rayonidiki “Qarliq tagh” muzluqining chékinishi we su menbesining künsayin aziyishi etraptiki yerlik ahalilerni endishige salmaqta iken.
“Qarliq tagh” muzluqi tengritagh tizmisining eng sherqiy bölikige jaylashqan bolup, qumul wilayitini su bilen teminleydighan eng muhim su menbesi hésablinidu.
Déngiz yüzidin 5 ming métir égizliktiki “Qarliq tagh” muzluqi sherqiy tengritagh rayonining eng égiz nuqtisi bolup, omumiy muzluq kölimi 143 kwadrat kilométir kélidu. Muzluqning eng qélin yéri 73 métir bolup, hawa ochuq künliri ap'aq qar-muz bilen qaplan'ghan tagh choqqisini yüz kilométir yiraqliqtin éniq körgili bolidu.
“Qarliq tagh” qumul wilayitining jenub we shimalini su zapisi bilen teminligüchi muhim menbe bolup, uningdin érigen qar-muz suliri chong-kichik 30 nechche derya-taramgha bölünüp aqidu. Jenubqa aqqan nechche onlighan derya-taramlar qumul bostanliqi we uning etrapidiki yéza-kentlerni sugharsa, shimalgha aqqan éqinliri barköl we aritürk nahiyilirini su bilen teminleydu.
“Qarliq tagh” qumul bostanliqi we uningda yétilgen qedimki medeniyetning jan tomuri bolupla qalmastin, belki yene tarixta sherqiy tengritagh rayonida pa'aliyet élip barghan hun, türk, Uyghur we bashqa qewmlerning hayatliq makani bolup kelgen.
U Uyghur élining sherqiy qismidiki eng chong we yégane muzluq bolush süpiti bilen tipik qurghaq rayon kilimatigha mensup bolghan qumul rayonning ékologiyelik muhitini nemdep turghuchi tebi'iy tengshek hésablinidu.
Epsuski, yéqinqi 30 yildin buyan mezkur rayonda élip bérilghan téz sür'etlik iqtisadiy échish we uning netijiside peyda bolghan ékologiyelik buzulush “Qarliq tagh” muzluqining künsayin chékinishini keltürüp chiqarghan.
Igilishimizche, 1990-yillardin bashlap “Qarliq tagh” etrapidin bayqalghan zor kölemdiki tömür we mis kanliri ichki ölkilerdiki xitay shirketlirining qiziqishini qozghighan. Buning bilen xitay shirketliri qumul hökümet orunliri bilen hemkarliship, “Qarliq tagh” baghrida keng kölemde kan échishqa bashlighan. Yene bir tereptin ichki ölkilerdin her yili éqip chiqidighan qanunsiz etkeschiler “Qarliq tagh” etrapidin oghriliqche “Qar leylisi” térip muhitni zor derijide weyran qilghan.
Xitayning kan échish shirketliri “Qarliq tagh” etrapida qalaymiqan kan échipla qalmastin, belki yene yaylaqni buzup tebi'iy yépincha ösümlüklerning qurup kétishini keltürüp chiqarghan.
Biz bu heqte ehwal igilesh üchün “Qarliq tagh” baghridiki qedimiy taghliq yurt tömürti kentige téléfon qilduq. Tüzlenglikke köchüshni ret qilip tömürti kentide hazirghiche yashap kéliwatqan eysa yehya ziyaritimizni qobul qilip, “Qarliq tagh” ning hazirqi ehwali heqqide melumat berdi.
U chongqur échinish bilen “Qarliq tagh” ning yildin-yilgha tiniqi ajizlap kétiwatqanliqini, uningdin éqip chüshidighan derya-taramlardiki suning aziyip ketkenlikini tilgha aldi.
Eysa yehya yéqinqi 30 yildin buyan xitay shirketlirining “Qarliq tagh” baghrida kan échip kéliwatqanliqini, hazir fujyen ölkisi bilen béyjing shehiridin kelgen ikki shirketning dawamliq kan qéziwatqanliqini ilgiri sürdi.
U qar-muzliri shiddet bilen érip kétiwatqan “Qarliq tagh” heqqide toxtilip mundaq bir obrazliq oxshitishni otturigha qoydi: “Ilgiri qarliq tagh xuddi adem bedini terligen'ge oxshash tebi'iy we öz meyli boyiche aqatti. Hazir xuddi tomurimizdiki qandek érip kétiwatidu!”