Dunya sehiye teshkilati rak késilining dunya xaraktérlik tehdit peyda qiliwatqanliqini bildürdi
2014.02.04
Bügün 4- féwral birleshken döletler teshkilati teripidin békitilgen dunya rak késellikliri küni. Dunya sehiye teshkilati bu munasiwet élan qilghan doklatida, rak késellikliri nisbitining kéyinki 20 yilda yenimu örlep, insanlarning hayatigha tehdit salidighan apetke aylinidighanliqini bildürdi.
Emma mutexessisler yene rak késellikliri türining yérimidin köpining aldini élishqa bolidighanliqini tekitleshmekte. Insanlarning nachar turmush adetlirini özgertishi we késellikni baldur bayqishi bolsa hayat qutqazghuch rolgha ige.
Dunya sehiye teshkilati dunya rak késellikliri küni munasiwiti bilen élan qilghan doklatida rak késilini insaniyetning hayatigha eng zor tehdit yaritiwatqan apet, dep körsetken. Uningda éytilishiche, dunya miqyasida türlük sewebler bilen hayatidin ayriliwatqan her 8 kishidin birining ölümige rak késili seweb boluwatqan bolsa, bundin kéyin her yili rak késilige giriptar bolghuchilar sani 2012- yilidiki 14 milyondin 22 milyon'gha, rak késili bilen ölgüchilerning sani bolsa oxshash mezgildiki 2.8 Milyondin 13 milyon'gha örleydiken. Doklatni teyyarlighan mutexessisler rak késelliklirining köpiyishining kishini chöchütküdek derijide éghirliqini eskertip, herqaysi dölet hökümetlirining barliq küchini rak késellikining aldini élish we shundaqla késellikni baldur bayqash xizmetlirige qaritishi kéreklikini bildürgen.
Rak késellikliri yaritiwatqan omumiy iqtisadiy chiqim dunya boyiche 16.1 Tirlyon dollar. Iqtisadiy bay döletler üchün éghir yük boluwatqan bu chiqimning kembeghel döletlerge shekillendürüwatqan bésimi bolsa intayin éghir. Emma mutexessisler bundaq bir shara'itta insanlarning öz - özini raktin qoghdash éngini yétildürüshning hel qilghuch rol oynaydighanliqini qattiq tekitligen. Doklatta éytilishiche, dunyadiki rak késelliklirining yérimidin köpreki aldini élish tamamen mumkin bolidighan türlerdin bolup, haraq - tamakini tashlash, yémekliktin perhiz tutush, waqti - waqtida salametlik tekshürtüp turushqa oxshash turmush adetlirini yétildürüsh arqiliqmu rak késili bolush éhtimalliqini zor derijide azaytish mumkin iken. Uningdin sirt waksina emlesh arqiliqmu jiger raki we baliyatqu rakigha oxshash yuqumlinishtin kélip chiqidighan rak késelliklirining aldini alghili bolidiken.
Hazir eng keng omumlashqan rak késellikining biri öpke raki bolup, u rak késellirining 13 pirsentini teshkil qilidiken. Yeni yilda 8.1 Milyon kishi öpke rakigha giriptar bolidiken. Xitay, rusiye we hindistan qatarliq döletler öpke rakigha giriptar bolghuchilar eng téz köpiyiwatqan döletlerning aldinqi qataridin orun alghan. Mutexessisler tamaka istimalini azaytish arqiliq öpke raki nisbitini azaytqili bolidighanliqini agahlandurmaqta. Mutexessisler shundaqla yene herqaysi hökümetlerni tamaka istimalini azaytish üchün yolgha qoyghan tedbirlerni haraq we yuqiri shékerlik ichimliklergimu oxshashla yolgha qoyushni we muhit bulghinishini chekleshni teshebbus qilghan.
Melum bolushiche, öpke rakidin qalsila, üchey raki, süt bézi raki we jiger, ashqazan rakliri kishilerning ölümige seweb boluwatqan rak türliri hésablinidiken. Tekshürüsh netijiliridin qarighanda, yer shari nopusining qérishi, sana'etlishish qatarliq amillarmu rakning köpiyip kétishige seweb bolghan. Rak késilining tereqqiy qiliwatqan döletlerde köp körülüshidiki asasliq seweb bolsa künsayin köpiyiwatqan nopus, sana'etlishish we késellikning aldini élish shara'itining yétersizliki qatarliq amillargha baghliq iken. Hazir rak késilige giriptar bolghuchilarning 60 pirsenti, rak bilen ölgüchilerning 70 pirsenti afriqa, asiya, ottura we jenubiy amérika döletliride iken. Mutexessisler tilgha élin'ghan rayonlardiki dölet hökümetlirini késellikning aldini élish xizmetlirini ching tutup, bu sahege meblegh sélish toghrisida agahlandurghan.
Xitay dunyada rak késili sür'et bilen köpiyiwatqan döletlerning biri. Xitayda 2013- yili élan qilin'ghan doklatta otturigha qoyulushiche, xitayda memliket boyiche her yili yéngidin bayqalghan rak késellikliri üch milyon 120 minggha yétidiken, yeni xitayda her bir minutta alte ademge rak késili dep di'agnoz qoyulidiken. Her yili rak késili bilen ölüp kétidighanlarning sani bolsa ikki milyon 700 ming kishi.
Doklatlardin melumki, Uyghur éli rak késili eng éghir rayonlarning biri hésablinidu. Igilinishiche, Uyghur élida rak késilige giriptar bolush nisbitimu izchil örlep mangghan bolup, qizil önggech raki, ashqazan raki, süt bézi raki qatarliqlargha giriptar bolghanlar köpeygen. Mutexessisler Uyghur élidiki atom bomba siniqidin kélip chiqqan muhit bulghinishi we bashqa amillarning Uyghur élida rak késellikining shiddet bilen köpiyishidiki eng asasliq amil, dep körsetken idi.