Proféssor sitenly tu'opis: cheklik bolghan su menbesi Uyghur élining yerlik xelqige 20yildin 50 yilghiche yétishi mumkin

Künséri aziyip qurushqa bashlighan we éghir derijide bulghan'ghan tümen deryasining qeshqer shehiridin ötken böliki.

Xitayning Uyghur élidin tarqitidighan teshwiqat menbelirining xewiridin melum bolushiche, xitay siyasiy kéngesh mu'awin re'isi, xitay kompartiyisi merkizi sékritariyatining sékrétari du chinglin bashchiliqidiki, xitay dölet tereqqiyat we islahat komitéti, su ishliri ministirliqi we déhqanchiliq ministirliqining emeldarliri qatnashqan bir tekshürüsh guruppisi mexsus Uyghur élining jenubiy qismining su mesilisini tekshürüsh üchün Uyghur éligha kelgen. 10-Öktebir küni merkez tekshürüsh guruppisi ürümchide mexsus su mesilisi boyiche aptonom rayon partkom sékrétari jang chünshen, aptonom rayon re'isi shöhret zakir qatarliqlar bilen söhbet yighini ötküzgende du chinglin söz qilip, “Jenubiy shinjangning déhqanchiliq süyini téjesh xizmitining ijtima'iy muqimliqni qoghdashning asasi” ikenlikini tekitligen. Jang chünshyen bolsa, bolupmu jenubiy Uyghur élining yéza igilikide su téjesh xizmitini ilgiri süridighanliqini bildürüp “Suchiliq güllense, shinjang güllinidu” dep körsetken.

Uyghur éli yawropa-asiya chong quruqluqining merkizige jaylashqan, hawasi qurghaq, su menbesi taghlardin érigen qar suliridin hasil bolghan köl we deryalarni asas qilghan bolghachqa, su bayliqi pesilning tesirige uchraydu, shunga bezi jaylarda su bayliqi yétishmeydu. Uyghur élining su bayliqi memliket boyiche su bayliqining 3% ini igileydu. Buningdin bashqa yene, sana'ettiki kéreksiz su, sheher turmushidiki paskina suning chiqirilishi we déhqanchiliq doriliri, ximiyiwi oghut ishlitish miqdarining üzlüksiz éshishimu, su menbesining bulghinishini éghirlashturghan. Nöwette bu ehwal yéza ahalisining salametliki üchün bir chong tehdit bolmaqta.

Uyghur aptonom rayonluq su ishliri nazariti toridin ashkarilinishiche, 2015-yilliq shinjangning yéza, kent ichimlik su bixeterliki qurulushi wezipisining yérimi tamamlan'ghan. 2015-Yili rayonda yéza, kent ichimlik su bixeterliki qurulushidin 150 türni yéngidin (dawamliq) qurush, 603 ming 400 déhqan-charwichining we 139 yéza, kent mektepliridiki 52 ming 100 oqutquchi, oqughuchining ichimlik su bixeterliki mesilisini hel qilish pilanlan'ghan.

Bu orun-2005 yili dékabir Uyghur élidiki yéza nopusining 6 milyon'gha yéqin kishining pakiz su ichelmeydighanliqini ashkarilighan idi. Aptonom rayonluq suchiliq nazaritining deslepki melumatigha qarighanda, Uyghur élidiki yézilarning ahalisi ichidighan süyi jehette hazir mundaq 3 mesilige duch kéliwatqan iken. Birinchi, suning bulghinish mesilisi. Ikkinchi, su arqiliq késel yuqush we yerlik késel peyda bolush. Üchinchi, suning yétishmesliki we pesil xaraktérlik su kemchil bolush mesilisi.

Buningdin bashqa yene, boz yer échish, sana'ettiki kéreksiz su, sheher turmushidiki paskina suning chiqirilishi we déhqanchiliq doriliri, ximiyiwi oghut ishlitish miqdarining üzlüksiz éshishimu ichimlik su bixeterliki, yéza ahalisining salametliki üchün bir chong tehdit bolmaqta. Yene kélip, sana'et we déhqanchiliqning tereqqiyati bir qeder téz bolush qatarliq sewebler tüpeylidin su bayliqigha bolghan éhtiyaj we teminlesh otturisidiki ziddiyet künséri keskinleshmekte.

Uyghur élidiki hetta xitay boyichimu eng chong ichki quruqluq tatliq su köli bolghan baghrash kölining qismiti Uyghur élidiki su mesilisige némiler seweb boluwatqanliqini ispatlap béridighan bir misal bolalaydu. Bu yil yanwarda aptonom rayonluq 12-nöwetlik xelq qurultiyining 2-yighinigha qatnashqan bayin'gholin mongghul aptonom oblastining wekilliri baghrash kölining ékologiyilik muhitini qoghdash salmiqini ashurup, baghrash kölining ékologiye toluqlima méxanizm da'irisini kéngeytishni muraji'et qildi. Baghrash nahiyilik muhit asrash idarisining bashliqi gaw yöbin teshwishlen'gen halda ‛‛ilgiri qaydu-könchi deryasi hawzisining yuqiri éqinidiki on nechche éqin baghrash kölige quyulatti, kéyin azlap beshke chüshüp qaldi, hazir qaydu deryasidin bashqa éqinlarning hemmisi üzülüp qaldi‚‚ dédi.

Bayin'gholin mongghul aptonom oblastining 2012-yilidiki su ishlitish miqdarila 5 milyard 701 milyon tonnigha yétip, mölcherdikidin 1 milyard tonnidek éship ketken.

Su ornining üzlüksiz töwenlishige egiship, könchi deryasida éqin üzülüp qalsa, töwen éqimdiki 1 milyon 200 mingdin artuq ammining ishlepchiqirish, turmushi shundaqla sana'etke ishlitilidighan su xewpke uchraydu.

Buningdin körüwélishqa boliduki, insanlar paydilinalaydighan tatliq su bayliqi nahayiti cheklik, hergiz pütmes-tügmes bayliq emes.

Mutexessisler bolsa, eslidila kemchil bolghan su bayliqini xitay hökümitining yenimu ilgirilep échish yaki ishlitishni tézleshtürüshi Uyghur élidiki hayatliq menbelirini qurutidighan xata bir siyaset dep agahlandurmaqta.

Ilgiri özining kitablirida xitayning 1949-yildin buyanqi Uyghur élidiki boz yer échishi we uning ékologiyilik muhit bulghinishi hemde su menbelirige élip kéliwatqan tehditliri heqqide köp qétim tehlillirini otturigha qoyghan amérika mi'ami uniwérsitétining jughrapiye we xelq'ara tetqiqat proféssori stanléy tu'opis ziyaritimizni qobul qilip “Méningche, xitay hökümiti nöwette jenubiy Uyghur élining süyini yenimu échishtin köre, cheklik bolghan su menbesini qandaq qilip téjep ishlitish we su bulghinishning aldini élish üchün tedbir élishi kérek” dédi we Uyghur élining tatliq su menbesining yerlik xelqning éhtiyaji üchün aran yétiwatqan bir shara'itta, xitay köchmenlirini köplep bu rayon'gha yötkigende barliq yer asti su bayliqini achqan bilenmu hazirqi su menbesi peqet yerlik xelqning özi üchün éytqandimu 20 yildin 50 yilghiche yétishi mumkin, eger Uyghur élida suni ishlitish sür'iti mushundaq kétiwerse, bu jay hayatliq menbesi bolghan sudin ayrilidu. U chaghda insanlar bu rayondin köchmey amal yoq, chünki susiz yashash mumkin emes” dep bildürdi.

Proféssor sitenly tu'opis yene xitayning “Gherbni échish” herikiti jeryanida élip barghan qurulushliri we néfit we kan ishlepchiqirishining éhtiyaji we köchmen ahalilerning su istémali shundaqla yipek yoli iqtisad belwéghi qurulushi qatarliqlar qoshulup, Uyghur élida sugha bolghan éhtiyajni zor derijide ashuruwatqanliqini bayan qildi we xitayning Uyghur élida yer asti su menbelirini échishni kücheytishni “Ilmiy tedbir emes” dep tenqid qildi.
Proféssor sitenly tu'opis axirida, xitay hökümitini Uyghur élidiki su krizisini yaxshilash üchün échip paydilinishqa chek qoyush, suni israp qilishning, bulghashning aldini élish, sudin paydilinish ünümini östürüsh tedbirlirini kücheytish kéreklikini tewsiye qildi.

Xitay nopusi pewqul'adde köp, su bayliqi kemchil dölet. Su bayliqi kemchil bolush xitayni éghir derijide qiynap keldi. Suchiliq ministirliqi su bayliqi mehkimisining bashliqi sun shötaw ilgiri metbu'atqa “Junggoning kishi béshigha toghra kélidighan su bayliqi intayin az, biz bu jehette bek bichare” dégen idi.

Bu yil merkezning 1-nomurluq höjjitide eng qattiq su bayliqini bashqurush shekli toghrisidiki istratégiyilik orunlashturushni yolgha qoyush otturigha qoyuldi.. Xitayning arqa-arqidin Uyghur élida zor yer asti déngizi tépilghanliqini xewer qilishi bilen Uyghurlarda “Xitay özining su qehetchilikini Uyghur élining su bayliqini échishni kücheytish bilen birlikte, xitay nopusini Uyghur éligha yötkesh arqiliq hel qilmaqchi” dégen naraziliqlar meydan'gha kelgen bir peytte, yene da'irilerning “Jenubiy shinjangning déhqanchiliq süyini téjesh xizmiti ijtima'iy muqimliqni qoghdashning asasi”dep tekitlishi Uyghur ziyaliylirida tekrar mulahize qozghimaqta.