Eydiz késellikining Uyghur élida shiddet bilen yamrishining sewebliri we ich yüzi (1)

Muxbirimiz qutlan
2015.08.06
Uyghurlarda-eydiz-kisili-305.jpg Eydiz yuqumdarlirining mölcherdiki sanliq melumati.
RFA/Arslan

Nöwette ashkara boluwatqan menbeler eydiz késellikining Uyghurlar wetinide tarqilish sür'iti eng téz, ijtima'iy tesiri eng zor, xetiri eng qorqunchluq bir késellik ikenlikini körsetmekte.

Uyghur aptonom rayonluq sehiye nazariti bilen pilanliq tughut komitéti 2014-yilining axirida élan qilghan sanliq melumatqa qarighanda, nöwette Uyghur élidiki eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchilarning sani 43555 kishige yetken. Buning ichide 8398 bimar hayatidin ayrilghan. Hazirche hayat turuwatqan eydiz bimarliri 35157 kishi iken.

Yéqinda amérikigha kélip olturaqlashqan sehiye sahesidiki bir Uyghur kespiy xadim radi'omiz ziyaritini qobul qildi. Uruq-tughqanlirining bixeterliki sewebidin ismini ashkarilashni xalimaydighan bu kishining bildürüshiche, hazirghiche xitay hökümiti élan qilghan Uyghur élidiki eydiz bimarliri yaki yuqumlan'ghuchilirining 80 pirsenttin köprekini Uyghurlar teshkil qilidiken.

U ziyaritimiz jeryanida, özining aptonom rayonluq eydiz késelliklirining aldini élish merkizide uzun yil xizmet qilghan kespiy xadim ikenlikini, eydiz késelliki we uning Uyghurlar arisidiki tarqilish ehwali toghrisida bashqa herqandaq menbege qarighanda özining eng biwasite söz qilish salahiyitige ige ikenlikini tekitlidi.

Uning bildürüshiche, eydiz késelliki 1995-yili tunji qétim Uyghur élida bayqalghandin buyan taki 2008-yilining axirighiche bolghan ariliqta asasen dégüdek ghulja, ürümchi qatarliq shimaldiki sheherlerde téz sür'ette yamrighan. Bu jaydiki yuqumlan'ghuchilar asasliqi zeher chékidighanlar bolup, ular xéro'én qatarliq zeher suyuqluqini tomurigha urushta bashqilar bilen ortaq shpiris (okul yingnisi) ishlitip eydiz wirusini yuqturghan.

U ili oblastida, bolupmu sabiq ili wilayiti tewesidiki ghulja shehiri bilen Uyghurlar köprek olturaqlashqan bir qisim nahiyelerde eydiz bimarliri yaki eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchilarning 13 mingdin ashidighanliqini, ürümchide 10 mingdin ashidighanliqini ilgiri sürdi.

Mezkur kespiy xadimning bildürüshiche, 2009-yilidiki “5-Iyul ürümchi weqesi” din kéyin eydiz késellikining asasliq tarqilish rayoni Uyghur élining shimalidin jenubigha yötkelgen. Eydiz wirusi bilen yuqumlinish yoli ilgiri zeher suyuqluqini ortaq shpiris bilen tomurgha urushtin yamrighan bolsa, nöwette jinsiy munasiwet bilen yuqushqa yüzlen'gen.

U yéqinqi yillardin buyan aqsu, qeshqer, yeken we xoten sheherliride xitay ölkiliridin yötkep kélin'gen pahishe ayallarning yamrap ketkenlikini, ularning mexsus kochilarda “Hösn tüzesh orni”, “Satirashxana”, “Hordaqxana”, “Put yuyush we uwilash orni” dégen namlarda jinsiy mulazimet bilen shughullinidighanliqini alahide tilgha aldi.

Uning körsitishiche, yerlik da'iriler bu xildiki “Pahishixana” tijaritige “Yéshil chiragh” yéqip bergen bolup, hetta qoralliq saqchi we bironiwik mashinilar bilen ularning dukanlirini qoghdaydiken. Xitay ölkiliridin türlük yollar bilen Uyghur éligha köchürüp kélin'gen bu pahishe ayallarning mutleq köp qismi eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghanlar bolup, ularning asasliq mulazimet nishani Uyghurlar iken. Hetta bezi xitay xojayinlar qara eyneklik bolkiway mashinilargha xitay pahishelirini qachilap, Uyghur yéziliridiki étiz-ériqlarghiche bérip erzan bahada “Jinsiy mulazimet” bilen shughullinidiken.

Mezkur kespiy xadim, eydiz késellikining jenubqa yamrishida da'irilerning biwasite mes'uliyiti barliqini tekitlidi. U, xitay hökümiti atalmish “Muqimliq” ni bahane qilip, “Térrorluq we diniy esebiylik” ke zerbe bérishke wasite tallimay heriket qolliniwatidu, halbuki, eng xeterlik késellik we ijtima'iy krizis hésablan'ghan eydiz késellikige qesten köz yumuwatidu, dégenlerni ilgiri sürdi.

(Dawami bar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.