Uyghur éli zeherge qarshi turushta téximu zor riqabetke duch kelmekte

Nöwette Uyghur élide xilmu-xil zeher chékidighanlar yilda besh mingdin köpiyiwatqan halette bolup, statistika qilinishiche, zeher chékidighanlarning omumi sani qiriq mingdin ashqan. Uyghur élining her qaysi jaylirida künde 10 adem eydiz bilen yuqumliniwatqan halette bolup, eydiz bilen yuqumlan'ghuchilarning omumi sani atmish mingdin ashidighanliqi melum bolghan.

Zeher chékidighanlar bolsa nuqtiliq eydiz élip yürgüchiler hem eydizni tarqatquchilar topidur.Uyghur xelqi bir yénidin zeher, yene bir yénidin eydiz tehdit séliwatqan bir weziyette, zeherni kontrol qilish eydizni kontrol qilish bilen zich baghlan'ghan. Emma Uyghur éli da'iriliri zeher urushida, bu yil téximu zor riqabetke duch kelgen.

Xelq'araliq zeherlik chékimliklerge qarshi turush küni munasiwiti bilen Uyghur aptonom rayonluq aliy sotning düshenbe küni élan qilghan axbaratigha qarighanda, aldinqi besh ay ichide Uyghur élide zeherge munasiwetlik délolarning örlesh nisbiti %18.09 Bolghan, zeher kölimi kilodin ashidighan chong tiptiki nuqtiliq zeherlik chékimlik délolirining éshish nisbiti ilgiriki yillardikidin gewdilik bolghan.

Ürümchi jama'et xewpsizlik idarisi zeher cheklesh etritining düshenbe élan qilghan doklatigha qarighanda, bu yérim yil ichide ürümchi sheher özidila zeher etkeschilik délosidin 277 si pash bolghan bolup, bu délolargha munasiwetlik 421 neper jinayetchi tutulghan, musadire qilin'ghan türlük zeherlik chékimlik bolsa 412 kilogramdin ashqan. Bu zeher etkeschiliri we zeherning köp qismi ürümchi shehiridiki kéchilik bezmixana, qawaqxana, déskoxana qatarliq köngül échish sorunlirini tekshürüsh jeryanida qolgha chüshürülgen.

Ürümchi jama'et xewpsizlik tarmaqlirining 26-iyun xelq'ara zeher cheklesh küni munasiwiti bilen metbu'atqa ashkarilighan 10 chong zeher délosi heqqidiki xewerliridin melum bolushiche, 2013-yili kirip hazirgha qeder bolghan yérim yil ichide pash bolghan zor tiptiki zeher etkeschilik délolirida, xitayning sichüen, gu'angshi qatarliq jaylardiki gholluq zeher uwiliridin ölke atlap, Uyghur élige kirgen zeher déloliri asasliq salmaqni igiligen bolup yötkelgen zeherning türliri köp, yéngi tiptiki köp zeherdin pishshiqlap ishlen'gen birikme zeher miqdarimu zor salmaqni igileydiken. Yene bir qismini bolsa afghanistan, pakistanliq zeher etkeschiliri teripidin “Altun hilal ay” rayoni dep atiliwatqan chégraliridin élip kirgen xro'in, neshe qatarliq zeherlik chékimlikler igileydiken.

Uyghur élidiki xitay aliy sotining Uyghur élining zeherlik chékimlikke qarshi turush weziyiti heqqidiki xulasisi bolsa “Yéqinqi yillarda Uyghur aptonom rayonida zeherge a'it délolar pewqul'adde köpeydi, yighiwélin'ghan zeherning kölimi intayin chong, kélish menbesi keng, zeherning türlirimu téz köpeydi, pishshiqlap ishlesh, yötkesh we sétishtin ibaret torlashqan zeher guruppilirigha chétishliq jinayetchilerning sani bir qeder köp, qayta jinayet sadir qilghanlar köp bolushtek alahidiliklirige ige”. Pash bolghan zeher délolirigha qarighanda,ilgiri Uyghur élide xro'in asasliq bazar tapqan zeher türi bolup kelgen bolsa, yéqinqi yillardin bashlap Uyghur élige kéliwatqan zeherning menbesi we türi köp xillashqan. Jem'iyetke élip kéliwatqan yaman tesirimu barghanche kéngeygen we yoshurun halette dawam qilmaqta iken.

Gerche da'iriler yildin-yilgha zeher etkeschilikige bérilidighan qanuniy jazani kücheytip kéliwatqan bolsimu, zeherlik buyumlarning köp xillishish, kélish menbelirining tarqaq bolushi we zeher sodisining téximu mexpiy yoshurun halette, emma keng da'iride tereqqiy qiliwatqanliqi, da'irilerning zeherge qarshi türüsh herikitige zor riqabet yaratmaqta iken.

Uyghur élide 20 yildin buyan zeherge qarshi küresh qilip kéliwatqan birdin-bir el ichi yarip zeher we eydizge qarshi meslihet bérish merkizining qurghuchisi ehmet qurban Uyghur élining zeherlik chékimlik weziyiti heqqide toxtilip, zeherge qarshi urushning uzun muddetlik bir urush ikenlikini, Uyghur xelqining aq alwastidin ibaret bu ziyandashning éghir ziyinigha uchrap kéliwatqanliqini, pütün xelq birliship heriketlenmey turup aq alwasti üstidin ghelibe qilish mumkin emeslikini eskertti.

26-Iyun xelq'ara zeher cheklesh künining bu nöwetlik sho'ari “Zeherni bayqut qilip, zeher chekleshke qatnishayli.” Uyghur aptonom rayoni aliy soti zeher cheklesh küni munasiwiti bilen élan qilghan axbaratida yene mundaq dep eskertilgen “5600 Kilométirgha sozulghan shinjang chégrasida on nechche sirtqa échiwétilgen chégra éghizi bar, 100 xillarche yol shinjangni sirt bilen tutashturidu, bu yene öz waqtida dunyadiki xelq'araliq zeher etkeschilirige Uyghur élige 360 tin artuq zeher yötkesh qanal hem karidorlirini échishigha qulayliq bir shara'it yaritip bérishi mumkin, shunga xelq'araliq zeher etkeschiliri yéqinqi yillardin buyan jenubiy asiya we ottura asiya arqiliq Uyghur élige zeher yötkesh yollirigha köz tikmekte.”