Közetküchiler: “Xitay, abduréhim héytning widiyosi arqiliq jama'et pikrini kontrol qilmaqchi boldi”

Ataqliq sen'etkar abduréhim héytning xitay türmiside jan üzgenliki heqqidiki xewer 8-féwral künidin étibaren türkiyediki ijtima'iy alaqe wasitiliride tarqilip zor inkas qozghighan idi. Türkiye tashqi ishlar ministirliqi 9-féwral küni Uyghurlar uchrawatqan zulum heqqidiki sükütini buzup élan qilghan tunji bayanatidimu abduréhim héyitning ölümige a'it tarqalghan xewerlerning özlirini qattiq qayghugha salghanliqini bildürgen we xitay hökümitidin bu qayghulirining diqqetke élinishini telep qilghan idi.

“Xitay hökümitining 21-esirde yighiwélish lagérlirini qaytidin otturigha chiqarghanliqi we Uyghur türklirige sistémiliq assimilyatsiye siyasiti yürgüzüwatqanliqi insaniyet üchün bir büyük nomus”, dep tekitlen'gen mezkur bayanat élan qilinip uzun ötmeyla xitayning dölet axbarat orgini bolghan “Junggo xelq'ara radiyosi” ning türk tili bölümi abduréhim héyitning tiriklikini ilgiri sürüp bir widiyo tarqatti.

26 Sékuntluq bu widiyoda abduréhim héyit özini tonushturghandin kéyin özining qanun teripidin gumanliq dep qaralghanliqi üchün tekshürülüsh munasiwiti bilen tutup turuluwatqanliqini éytidu we “Bu yerde héchqandaq mejburlash yaki zorlash bolmidi” dep qoshumche qilidu.

Mezkur widiyo tarqalghandin kéyin dunyadiki Uyghur jama'iti, türk jama'iti we hetta xelq'ara axbaratlarning küchlük diqqitini qozghidi. Bu widiyo yenimu köp so'allarni peyda qildi.

Amérika Uyghur birleshmisi re'isi ilshat hesen ependi bu heqte toxtilip, “Yuqiridiki widiyo arqiliq emeliyette abduréhim héyitning xitay hökümiti teripidin tutqun qilin'ghanliqi jezimleshti” dédi. U shundaqla yene: “Bu widiyo uning hayat yashawatqan bolushi mumkinlikini isharet qilsimu emma xitay bu arqiliq 2 milyonche Uyghurni lagérgha qamighanliqidin ibaret bir pakitni yoqqa chiqiralmaydu” dédi.

Bu heqtiki xewer xelq'araliq axbaratlardimu xewer qilindi. Xelq'ara kechürüm teshkilatining xitay ishliri tetqiqatchisi patrik pun bu heqte awstraliyening “Abk news” qaniligha qilghan sözide: “Men bu widiyoning rast bolushini ümid qilimen. Xitay da'irilirining uning heqiqeten saqliqini ispatlashtiki birdin-bir yoli uning a'ilisi bilen, dostliri bilen we muxbirlar bilen cheklimisiz halda sözlishishige yol qoyushidin ibaret” dégen.

Bu widiyoning abduréhim héyitning ölüm xewiri seweblik türkiyede nahayitimu zor jama'et pikiri qozghalghan hem türkiye tashqi ishlar ministirliqi qattiq bayanat élan qilip, xitayni Uyghur élidiki yighiwélish lagérlirini taqashqa chaqirghandin kéyinla élan qilinishi diqqet qozghaydighan muhim nuqtilarning biri boldi. Közetküchilerning qarishiche, xitay hökümiti bu widiyo arqiliq türkiyediki jama'et pikrini kontrol astigha élishni meqset qilghan.

Uyghurlarning weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan mutexessislerdin amérika kornél uniwérsitétining antropologiye proféssori magnus fiskesyös ependi bügün radiyomizgha qilghan sözide yuqiridiki idiyeni ilgiri sürdi. U mundaq dédi: “Méningche, xitay hökümiti abduréhim héyitning widiyosini élan qilish arqiliq türkiyediki jama'et pikrini kontrol qilmaqchi we türkiyeni mat qilmaqchi boldi. Chünki, türkiye özining bayanatida uning ölgenlikini tilgha alghan. Qisqisi bu yerdiki asasliq meqset kishilerni qaymuqturush, kishilerning diqqitini uning bir yérim yildin buyan sewebsiz solap qoyulghanliqidek bir pakittin yötkesh we jama'et pikrini qaymuqturushtin ibaret.”

Magnus fiskesyös ependining qarishiche, xitay hökümiti türkiyediki bu zor naraziliq inkasini körgendin kéyin qattiq jiddiyleshken we qisqa waqit ichidila bu 25 sékuntluq widiyoni tarqitip naraziliq keypiyatini yumshatmaqchi bolghan. Gerche u emdi xelq'araning bundaq teshwiqatlargha aldanmaydighanliqini, buning pakitlarni yoshurup qalalmaydighanliqini bildürsimu emma u “Abduréhim héyit yene sözleshke mejburlinishi mumkin” deydu. U, xitay hökümitining mushuninggha oxshash jama'et ichide belgilik tesiri bar shexslerni mejburiy sözlitish arqiliq ularni melum bir jinayetlerni boynigha élishqa qistaydighanliqini eskertip: “Men ularning oxshash usulni abduréhim héyitqimu ishlitishidin ensirewatimen” dédi.

U yene mundaq dédi: “Men ularning abduréhim héyitni yene tehdit we qorqutush usuli arqiliq dawamliq sözlitishi mumkinlikidin ensirewatimen. Xitay belkim emdiki widiyosida uni men bir jasus, bir térrorchi yaki üch xil küch dégüzüshi mumkin. Xitay yene bashqilarnimu sözlitishi mumkin. Bu xitay hökümiti dawamliq qollinip kelgen bir usul. Yuqiridiki bu qisqa widiyoni men nahayiti zor bir aldirashliq ichidila chiqirilghan, dep qaraymen. Uning dawami emdi chiqishi mumkin”

Xitay tashqi ishlar ministirliqi, xitayning türkiyede turushluq bash elchixanisi we xitay kompartiyesining awazi bolghan “Yershari waqti” géziti qatarliqlar arqa-arqidin bayanat we bash maqalilerni élan qilip, türkiye tashqi ishlar ministirliqining Uyghurlar heqqide qilghan resmiy bayanatigha qattiq naraziliq bildürdi. Ular türkiye hökümitining ilgiri sürgenlirining yalghanliqini bildürdi.

Ilshat hesen ependi bolsa, “Abduréhim héyitqa a'it jümlilerning u bayanatning nahayiti az bir qismi ikenlikini bildürüp, xitay buning bilen ularning bayanatini yalghan'gha chiqiralmaydu”, dep körsetti. Ilshat hesen ependi bu qétimliq weqedin xitayning xelq'araliq bésim we jama'et pikiridin éhtiyat qilidighanliqini éniq körüwalghili bolidighanliqini eskertip: “Mana bu, biz diqqet qilishqa tégishlik bir xulase bolushi kérek” dédi we yenimu köp döletlerni türkiyedek keskin pozitsiye bildürüshke chaqirdi.