“Pul-mu'amile waqti” géziti muxbiri emili féng Uyghur élide körgenliri heqqide toxtaldi

Muxbirimiz irade
2018.07.13
kichik-bala-yepiq-terbiyelesh.jpg Ishik aldida ata-anisini saqlap olturghan ösmür. 2014-Yili 23-may, ürümchi.
AP

Yéqinda, “Pul-mu'amile waqti” gézitining xitayda turushluq muxbiri emili féng Uyghur élini biwasite ziyaret qilip, rayondiki weziyet heqqide bir tepsiliy xewer élan qilghan idi. Bolupmu u xewiride, ata-aniliri “Qayta terbiye lagérliri” gha yighiwélin'ghan Uyghur ösmürlirining qaranchuqsiz qélish mesilisi üstide nuqtiliq toxtalghan. U yéqinda “Pul-mu'amile waqti” gézitining radi'o programmisigha qatniship, u yerde körgenlirini anglatti. Töwende muxbirimiz iradedin tepsilatini anglaysiler.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, “Pul-mu'amile waqti” géziti muxbiri emili féng yéqinda Uyghur élini ziyaret qilip qaytip kelgendin kéyin mezkur gézitning radi'o programmisigha qatniship, mezkur gézit obzorchisi jeymis kéynning Uyghurlar heqqidiki so'allirigha jawab berdi. Radi'o programma tonushturghuchisi kirish sözide, amérika tramp hökümiti chégrada ata-anisidin mejburiy ayriwétilgen balilarni ata-aniliri bilen qayta jem qilishqa heriket qiliwatqan bir mezgilde, xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan bixeterlik basturushining bir qismi süpitide we nahayiti keng da'iride Uyghur balilirini ata-aniliridin ayriwatqanliqini bildürgendin kéyin söhbet programmisini bashlidi.

Jeymis kéyin emili féngdin Uyghurlarning kimlikini, ularning néme üchün xitay hökümitining nishanigha aylinip qalghanliqini soridi. Emili féng buninggha jawab bérip: “Uyghurlar bir musulman az sanliq millet. Ular medeniyet, til we körünüsh jehettinmu türklerge oxshaydu. Ular herwaqit xitayning gherbidiki shinjang dep atilidighan we kölimi gérmaniyedin ikki chiqidighan bu zéminda yashap kelgen. Xitay hökümiti bolsa bu zéminni herwaqit özige tewelikini ilgiri sürüp, bu yerde nurghun qétim herbiy heriketlerni élip barghan. . . 1950-Yili xitay kommunist armiyisi rayon'gha resmiy halda kirip kelgendin kéyin u yerni xitayning bir qismi, dep élan qilghan. Emma shundin béri Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki étnik ziddiyetler üzülmey yüz bérip keldi” dep chüshendüridu.

Emili féng sözide, xitaylar özini rayon'gha tereqqiyat élip kelduq, zamaniwilashturduq, dep qaraydighanliqi emma Uyghurlarning bolsa xitaylar bu yerge kelgendin kéyin xizmetning yaxshisini, hoquqning chongini igilesh bilen birge, Uyghurlarning milliy, dini we til hoquqlirini cheklewatqanliqidin shikayet qilidighanliqini, xitay hökümitining rayon'gha xitay köchmenlerni köplep köchürüp, Uyghurlarni az sanliq orun'gha chüshürüp qoyghanliqidek mushundaq nurghun seweblerdin kéyin rayonda herxil naraziliq heriketliri hetta bezide qanliq qarshiliq heriketlerningmu yüz bergenlikini bildürdi we buning eng éghir bolghinining ‏2009‏-yilidiki 5 ‏-iyul ürümchi weqesi ikenlikini éytti. U sözide Uyghur élining xitay üchün giyopolitikiliq muhim ehmiyetke ige ikenliki, rayonning mol yer asti bayliqi barliqi shunga 2009 ‏-yilidiki weqening xitay hökümitini chöchütüp, emdi oxshash usul bilen rayonni kontrol qilalmaydighanliqini chüshen'genlikini bayan qildi.

Jeymis kéyin “Pul-mu'amile waqti” gézitining béyjingda turushluq muxbiri emili féng din yene: “Yéqinqi aylardin béri biz xitay hökümitining rayondiki bu heriketlirini térrorluqqa qarshi turush herikiti dep atawatqanliqini anglawatimiz. Sizche bu heriket zadi qanchilik derijide heqiqeten térrorluqqa qarshi turush üchün élip bériliwatidu?” dep so'al soridi. Emeliy féng buninggha jawab bérip Uyghur élide élip bériliwatqan térrorluqqa qarshi urushning esli menisidin alliburun uzaqliship ketkenlikini, bolupmu 2016‏-yili partkom sékrétari chén chüen'go yötkilip kelgendin kéyin uning rayonni bir saqchi dölitige aylandurup, Uyghurlarni yuqiri nazaret sistémiliri arqiliq 7 kün 24 sa'et nazaret qilishqa bashlighanliqini, bolupmu eng muhimi uning Uyghurlarni keng kölemlik tutqun qilish, yeni peqetla téléfonida dini mezmunda bir nerse tépilghanliqi yaki chet'elge sayahetke chiqip kirgenlikidek sewebler bilenla Uyghurlarni tutqun qilishqa bashlighanliqini bildürdi. U: “Mana bu jehetlerdin qarighanda buni bir térrorluqqa qarshi turush herikiti dep atash intayin qéyin. Chünki bu herikette hemme yashtiki Uyghurlar yoq sewebler bilen zerbige uchrawatidu. Men axirqi qétim 7‏-ayda Uyghur rayonining jenubidiki bir yerge barghinimda u yerdikiler manga quramigha yetkenlerning 80 pirsentining hazir türmide ikenlikini éytti” dep jawab berdi. Emili féng xanim sözide yene eskertip: “Gerche xitayda heqiqeten künming poyiz istansisi hujumi we tyen'enmin meydanidiki hujum qatarliq bezi qanliq hujumlar yüz bergen we xitay hökümiti bu heriketlerde Uyghur qoralliqliri qilghan dégen bolsimu emma bu yerdiki mesile bizde weqege a'it yéterlik uchur yoq. Bu weqeni zadi kim qildi? néme üchün qildi? weqe peyda qilghuchilar heqiqeten xitay ilgiri sürgendek we özining rayondiki basturushlirini ‛térrorluqqa qarshi turush herikiti‚ dep aqlighinidek xelq'araliq térrorluq guruppiliri bilen munasiwetlikmidi? yaki bu bashqa ishmidi, dégendek nurghun so'allarning jawabi éniq emes” dédi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.