Erkinlik sariyi: “Xitayning digital istibdatliqi dunyagha tehdit salmaqta”

Muxbirimiz erkin
2018.11.01
kamera-kocha-tekshurush.jpg Kochidiki törükke békitilgen közitish kaméraliri. 2014-Yili 16-iyul, kucha.
AP

Xitay hökümiti digital teqiblesh sistémisi arqiliq jem'iyet we shexslerning pa'aliyiti, ularning oy pikirini teqibleshni eng burun Uyghur aptonom rayonida sinaq qilghan. Andin uni xitayning bashqa jaylirigha kéngeytishke bashlighan idi. Nöwette kishilik hoquq teshkilatliri xitayning Uyghur aptonom rayonida sinaq qilip muweppeqiyet qazan'ghan bu xil digital istibdatliq modélini bashqa döletlerge éksport qilishqa bashlighanliqi, buning dunya üchün bir tehditke aylan'ghanliqini agahlandurmaqta.

Amérikidiki “Erkinlik sariyi” 1‏-noyabir küni élan qilghan “Digital istibdatliqning bash kötürüshi: saxta xewerler, uchur ambiri we démokratiye duch kelgen xiris” serlewhilik doklatida bezi döletlerning xitayning digital teqiblesh modélini ülge élishqa bashlighanliqini bildürgen. Doklatta qeyt qilinishiche, buning netijisi tor erkinlikining bu yil dunya miqyasida dawamliq tariyishini keltürüp chiqarghan.

Doklatta mundaq déyilgen: “Démokratik jem'iyetler tor dunyasidiki xeterlik mudaxilining xirisigha qarshi riqabetlishiwatqan bir waqitta béyjing rehberliri digital taratqular arqiliq dölet ichi we sirtida özining tesirini kücheytmekte. Xitay 2018‏-yili yene bir qétim tor erkinlikige eng qattiq xilapliq qilghan döletke aylandi. U ötken bir yilda nurghun döletlerning axbarat emeldarlirini 2-3 heptilik léksiyelerge orunlashturup, özining cheklesh, teqiblesh sistémisini kéngeytishke kirishti.”

Doklatta yene xitayning torni kontrol qilishi 2018‏-yili uning “Tor bixeterlik qanuni” ni chiqirishi, teqiblesh téxnikisini yéngilishi bilen eng yuqiri chekke yetkenliki tekitlen'gen.
“Erkinlik sariyi” ning re'isi maykél abramowitiz xitayning dölet ichidiki digital istibdatliq modélini chet'elge éksport qilishi ular jiddiy endishe qiliwatqan mesilige aylan'ghanliqini bildürdi. Maykél abromowitiz mundaq deydu: “Xitayning digital istibdatliqni éksport qilishtiki roli bizning tor erkinliki doklatimizda yorutulghan asasliqi mesile. Biz xitayning öz xelqini basturushtiki rolidin endishe qilipla qalmay, biz yene uning digital istibdatliqni chégra sirtigha éksport qilishidin endishe qilmaqtimiz. Biz uzundin béri uning chet'eldikilerning a'ile ezalirigha parakendichilik sélish qilmishlirigha, buning hazirqi xitay rehbiridin bashlap küchiyip ketkenlikige diqqet qilip kelduq.” abromowitiz bu sözlerni bir qanche kün awwal washin'gtondiki xudson institutida tekitligen.

Doklatta agahlandurulushiche, xitayning bu jehettiki teqiblesh tedbirliri Uyghur aptonom rayonida eng chöchüterlik derijige bérip yetken. Doklatta mundaq déyilgen: “Uyghur musulmanlirining yurti bolghan gherbtiki shinjangda yüz tonush téxnikisi we bashqa ilghar téxnikiliq wasitiler yerlik ahalilerni nazaret qilishqa ishlitilip, herqandaq bir heriket ammiwi tertipke yaki dölet bixeterlikige ziyanliq dep qarilip keldi. Bu yil 8‏-ayda ashkarilan'ghan matériyallar we bashqa deliller bir milyondek musulmanning bu rayondiki yighiwélish lagérlirigha qamilip, qayta terbiyelinish arqiliq ménge yuyushqa tutulghanliqi, nurghun tutqunlarning peqet tordiki pa'aliyiti seweblik tutulghanliqi ashkarilandi.”

Doklatta qeyt qilishiche, her qaysi döletler xitayning bu xil digital mustebitlik modélini chégra sirtigha kéngeytishining aldini élip, uninggha qarshi tedbirlerni yolgha qoyushi kérek iken. Doklatta her qaysi döletlerning tor erkinlikige alaqidar qanun we meshghulatlirining xelq'ara kishilik hoquq ehdinamilirige uyghun yaki uyghun emeslikini qerellik tekshürüp turushi, kishilerning shexsi uchurini qoghdashqa kapaletlik qilishi, herqandaq sün'iy eqil tereqqiyat programmilirining kishilik hoquqqa bolghan tesirini oylishishi, kishilik hoquqni depsende qilishqa ishtirak qilghan karxanilarni jazalishi kérekliki tekitlen'gen.

Doklatta mezkur mesile heqqide toxtilip, Uyghur diyaridek jaylarni bilip turup teqiblesh téxnikisi bilen teminligen karxanilargha iqtisadi jaza bérilishini, amérikida “Ye shari magnitiskiy qanuni” ning amérika qanunlirigha emel qilmighan herqandaq shirketni jazalashqa yol qoyidighanliqi, bashqa döletlerning mushuninggha oxshash mewjut qanunlirini ijra qilishi yaki yéngi qanunlarni chiqirishi kéreklikini bildürgen.

“Erkinlik sariyi” ning aliy derijilik tetqiqatchisi sarah kukning qarishiche, bu mesilide amérika, en'gliye we bashqa démokratik döletler “Magnitiskiy qanuni” we diplomatik wasitiler arqiliq xitaygha bésim ishlitishi kérek iken. U mundaq deydu: “Emdiki qedem dunyaning tedbir qollinishida qaldi. Burunqi usulni özgertish kérek. Elwette amérikida xitay emeldarlirini, bolupmu shinjangdiki kishilik hoquqni xorlashqa aktip ishtirak qiliwatqan xitay emeldarlirigha émbargo qoyush, jazalash munazire qilinmaqta. Men en'gliyedimu bu munazire boluwatqanliqini bilimen. Biraq en'gliyede amérikining ‛ye shari magnitiskiy qanuni‚ gha oxshash qanunining bar yoqluqini, uning bu jehettiki ehwalining qaysi basquchta ikenlikini bilmeymen. Lékin en'gliye hökümitining shinjangdiki emeldarlargha sayahet cheklimisi qoyush, ularning en'gliye hökümet emeldarliri bilen uchrishishini men'i qilish qatarliq cheklimilerni qoyush yoshurun küchi bar. Shunga, en'gliyedek döletlerning shinjangda yüz bériwatqan ishlarni közde tutup, hökümiti xitay tashqi ishla ministiri bilen körüshüsh pilanlirini bikar qilalaydu.”

Sarah kukning ilgiri sürüshiche, bu xil émbargo yene xitay karxanilirigha qaritilishi kérek. Bu xil cheklime xitayning iqtisadi we téxnika tereqqiyatini ziyan'gha uchritip, uni oyliship ish qilishqa mejburlaydighanliqini bildürdi. Sarah kuk mundaq deydu: “Xitay shirketlirining shinjangdiki teqiblesh heriketliride xorlash qilmishlirida aktip rol oynawatqanliqini bilimiz. Bu biz diqqet qiliwatqan yene bir mesile. Eger biz bundaq émbargo we jazalash tedbirlirini qollansaq buning iqtisadi ziyini xitay hökümiti we kompartiyesige tesir qilidu. Chünki bu uning iqtisadi we téxnika tereqqiyatigha ziyan salidu.”

Doklatta bayan qilinishiche, “Erkinlik sariyi” bu qétim dunyadiki 65 döletning ötken bir yilqi tor erkinlik ehwalini tekshürüp chiqip, xitayni bu jehettiki “Ehwali eng nachar dölet” dep békitken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.