Islam ellirining Uyghur mesilisidiki “Ikki xil ölchimi” munazire qozghimaqta

Muxbirimiz irade
2019.01.07
lager-qizil-naxsha-menge-yuyush.jpg Uyghur rayonidiki melum bir “Terbiyelesh” lagérda tamaq tarqitishtin burun kommunistik partiyeni medhiyelep naxsha éytquzuluwatqan körünüsh.
Oqurmen Teminligen

Xitay hökümiti Uyghur élide ikki milyondin oshuq kishini “Yépiq terbiye” lagérlirigha qamighandin sirt, rayonda yürgüzüwatqan chékidin ashqan siyasetliri, bolupmu uning Uyghurlarning diniy eqidisini ochuq-ashkara nishan qilghan siyasetlirige a'it pakitlar ashkarilan'ghanséri islam dunyasining bu mesilidiki sükütimu shunche diqqet qozghap, eyibleshlermu küchiyip barmaqta.

Aldinqi hepte pakistan prézidénti arif elwi “El-jezire” téléwiziyesining mexsus ziyaritini qobul qilghanda muxbirning pakistan hökümitining yéqin shériki bolghan xitayning Uyghur musulmanlirigha tutuwatqan mu'amilisi, bolupmu ularni “Qayta terbiyelesh” üchün qurghan lagérlirigha qandaq qaraydighanliqi heqqidiki so'aligha bergen jawabi islam ellirining mesilige tutuwatqan pozitsiyesining bir yarqin örniki idi. U sözide “Pakistan bu mesilide xitay terepte turidu. Bundaq qedemler meyli pakistan, meyli xitay, herqandaq bir hökümet mejbur qalghanda tashlinidighan qedemlerdur. Bizning hökümitimiz bu mesililerni xitayning ichki ishi dep qaraydu. Biz xitay hökümitining öz puqralirigha eng yaxshi usulda mu'amile qilidighanliqigha ishinimiz,” dédi.

Dunya Uyghur qurultiyi yéqinda élan qilghan bir bayanatida islam elliri yaki musulmanlar köp sanliqni teshkil qilidighan döletlerning rehberlirini xitayning Uyghurlargha qaratqan qorqunchluq jazalash qilmishi üstidiki sükütini emdi buzushqa chaqirdi.

Dunya Uyghur qurultiyi bayanatida xitay hökümiti Uyghur musulmanlirigha pilanliq we sistémiliq halda ziyankeshlik qiliwatqan we ularning dini eqidisige ashkara hujum qiliwatqan turuqluq, islam ellirining uni körmeske sélip, “Nomussizlarche süküt qiliwatqanliqini” eyibligen idi.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi, siyasiy analizchi élshat hesen ependi islam ellirining bundaq sükütte qélishidiki sewebni analiz qilip, buning u ellerdiki jama'et pikrining hakimiyetke tesir körsitelmesliki bilen munasiwetlik dep qarashqa bolidighanliqini bildürdi. Uning qarishiche, ottura sherqtiki islam ellirige wekillik qilidighan köpinche hakimiyetler diktator we chirik hakimiyetler bolghanliqtin bu hakimiyetlerdin xitaygha qarshi pikir chiqishi éhtimaldin uzaq iken.

Bir qisim közetküchilerning qarishiche, bu hökümetlerning xelqtin kéliwatqan bu chaqiriq we bésimlargha yene qanchilik “Qulaq yopurup” olturalaydighanliqi qiziqish qozghimaqtiken.

29-Dékabir küni amérikidiki “Ichki xewerler mulazimiti” namliq xewer tori bashqurushidiki “Loblog” tor bétide élan qilin'ghan bir maqalidimu mana bu mesile mulahize qilindi. Jeymis dorsiy teripidin yézilghan maqalide körsitilishiche, nöwette hindonéziyediki dini rehberler bilen hökümet arisida bu Uyghur mesilisige qandaq inkas qayturush heqqide dawam qiliwatqan pikir ixtilapi islam dunyasi bu mesilidiki sükütini yene qanchilik we qaysi derijigiche dawam qilduralaydu? dégen so'alni peyda qilmaqtiken.

Aptor hindonéziye hökümiti bilen ölimalar birliki arisidiki bu pikir ixtilapining bu yil 4-aydiki prézidéntliq saylimidin kéyin yenimu küchlinishi mumkinlikini, chünki u saylamda hazir wezipide bolghan prézidént widodoning yene bir namzat, yeni ölimalar birlikining sabiq re'isi maruf eminni utup chiqidighanliqi perez qilinmaqtiken.

Aptor mundaq dégen: “Xuddi hindonéziyege oxshash nurghun musulman ellirining hökümetliri xitayning bu döletlerdiki asasiy qurulushqa salghan meblighi sewebidin süküt qilmaqta. Gerche bu döletler eyni chaghda en'gliyelik yazghuchi salman rushidinini uning romani seweblik öltürüsh buyruqi chiqarghan, daniyede muhemmed peyghemberning karton resimining sizilishi we bir amérikiliq popning qur'an köydürüshi qatarliq xitayningkichiliq xetiri bolmighan ishlargha nahayitimu zor ghezep bilen inkas qayturghan hökümetler bolsimu, biraq ular xitay bilen munasiwitini buzuwalmasliqni ümid qilmaqta.”

Awstraliye döletlik uniwérsitétining oqutquchisi maykil klark yéqinda awstraliyediki “SKY NEWS” téléwiziyesining ziyaritini qobul qilghanda islam ellirining bu mesilidiki sükütte turuwélishining xitayning meblighidin sirt, yene bir qanche xil sewebliri barliqini bildürdi. Uning qarishiche “Islam dunyasidiki bu sükütning birinchi sewebi xitay 1949-yilidin béri Uyghur élini tashqi dunyadin ayriwétish siyasitini qollinip kelgenliktin u yerdiki musulman xelqi islam dunyasining bek tonushigha érishelmigen. Ikkinchi sewebi bolsa gyo-siyasiy amil bolup, xitay özini tereqqiy qiliwatqan dölet dep atap kelgen xitay ta maw zidung dewridin tartipla özini 3-dunya elliridiki inqilabiy heriketlerning qollighuchisi süpitide bazargha sélip, pelestin herikiti qatarliq heriketlerni qollighan. Soghuq urush mezgilidin kéyin xitay ottura-sherqte nisbeten asasliqi iqtisadiy nuqtigha merkezliship, amérika we gherb ellirige munasiwetlik siyasiy heriketlerdin uzaq turghanliqi” bilen munasiwetlik iken.

Maykil klark sözi dawamida islam ellirining bu mesilige anche köngül bölmeslikidiki yene bir sewebni bolsa “Xitayning hujum nishanining islam emes, belki Uyghur milliy kimliki bolghanliqida” dep körsetken. U bu heqte mundaq dégen: “Uyghurlarning musulmanliqi bir heqiqet. Emma xitay hökümitining Uyghurlarni nishan'gha élishtiki yadroluq seweb bolsa ularning milliy kimlikidur, islam Uyghur milliy kimlikining peqet bir parchisi. Uyghurlar türkiy millet bolup, xitay hökümitining hazir rayonda yolgha qoyuwatqan siyasetliri peqetla ularning türkiy millet kimlikini yoq qilishtin ibaret. Mana bularni islam dunyasining Uyghur mesilisidiki passipliqining sewebliri dep qarashqa bolidu”

Elwette, Uyghur élide yürgüzülüwatqan qattiq zulumgha qarita türkiye, se'udi erebistan qatarliq döletlerning hökümetliri sükütte turuwatqan bolsimu, emma u döletlerdiki ammiwi teshkilatlar, öktichi partiyeler xitaygha qattiq naraziliqini ipadilimekte. Hindonéziyediki chong tesir küchke ige bolghan ölimalar birliki we bir qisim uniwérsitét mudirliri yéqinda hindonéziye tashqi ishlar ministirliqigha imzaliq mektup yollash arqiliq hindonéziye hökümitini Uyghurlarning weziyitini sürüshte qilishqa chaqirdi. Malaysiya parlamént ezasi we bolghusi bash ministir enwer ibrahimmu xitay hökümitini Uyghurlarning heq-hoquqlirigha hörmet qilishqa chaqirish bilen birge Uyghur élidiki lagér mesilisining xitayning ichki ishi emeslikini tekitligen idi.

Aldinqi ayda yene dunya islam hemkarliq teshkilati qarmiqidiki da'imliq kishilik hoquq komitéti bayanat élan qilip, xitay hökümitini Uyghur musulmanlirining hoquqlirigha hörmet qilishqa chaqirdi.

Ular bayanatida xitay hökümitining Uyghur musulmanlirigha qiliwatqan mu'amilisi heqqidiki kishini chöchütidighan doklatlardin qayghurghanliqini ipade qilish bilen birge yene nurghun islam döletliri bilen qoyuq munasiwiti bolghan xitay hökümitini xelq'aradiki musulman jama'itining endishilirini nezerge alghan asasta mesilini hel qilishqa chaqirdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.