Xitay hökümiti chet'ellerdiki Uyghurlargha yurtidiki uruq-tughqanliri arqiliq bésim ishletmekte

Muxbirimiz irade
2018.04.04
bir-awaz-bir-qedem-nyu-york.jpg Nyu-yorktiki b d t binasi aldida ötküzülgen “Bir awaz bir qedem” namayishida kök bayraq. 2018-Yili 15-mart.
RFA/Eziz

Uyghur aptonom rayonining partkom sékrétari chén chüen'go bu yil 2-ayda xitayning “Xelq géziti” ge qilghan bir sözide, özining chet'ellerdiki bölgünchilik heriketlirige qarshi qet'iy küresh qilidighanliqini bildürgen idi. U shu qétimliq sözide “Biz chégraning ichi-sirtidiki, shinjangning ichi we sirtidiki shundaqla intérnét toridiki barliq bölgünchilik heriketlirige qattiq zerbe bérimiz” dégen. Uyghur rayon da'iriliri 2-ayda yene mexsus “Chet'ellerde oquwatqan oqughuchilar xizmiti” yighinini chaqirip, chet'ellerde oquwatqan oqughuchilargha qaritilghan bashqurush we idiyewi terbiye xizmitini kücheytish mesilisinimu alahide muzakire qilghan.

Yéqindin buyan amérika qatarliq démokratik döletlerning metbu'atlirida ashkariliniwatqan uchurlardin chén chüen'goning yuqiridiki wedisini emelge ashurush üchün alliqachan heriketke ötkenliki melum bolmaqta. Bu heqte “Tashqi siyaset” we “Wal strét” zhurnili qatarliq gézitlerde élan qilin'ghan xewerlerdin qarighanda, xitay hökümiti chet'ellerde yashawatqan Uyghurlargha qaratqan tehdit we bésim herikitini keng qanat yaydurghan. Xitay saqchi da'iriliri ündidar arqiliq chet'ellerdiki Uyghurlargha biwasite söz qilish yaki ularning Uyghur élidiki uruq-tughqanlirigha bésim qilip qorqutush, tehdit qilishtek wasitilerni qollan'ghan.

Amérika-Uyghur birleshmisi re'isi ilshat hesen ependining éytishiche, chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchilerning yurtidiki a'ile-tawabi'atlirigha bésim ishlitish bir yéngiliq bolmisimu emma xitay hökümitining nöwette bu heriketni chet'ellerde yashawatqan herbir Uyghurghiche kéngeytmektiken. Ilshat hesen ependi mundaq dédi: “Xitay partkom sékrétari Uyghur élige kelgendin kéyin Uyghur élidiki Uyghurlarni qattiq qamal astigha aldi. Ikkinchi qedemde u chet'ellerdiki Uyghur bölgünchi heriketlirige qattiq zerbe béridighanliqini jakarlidi. Hazir peqet Uyghur milliy dawasining aldinqi sépidiki kishilerla emes, belki chet'ellerde yashaydighan adettiki bir Uyghur we uning yurtidiki uruq-tughqini oxshashla bésim astida. Eng éghir bolghini, ularning alaqisi pütünley üzüwétildi”.

“Tashqi siyaset” zhurnilidiki xewerde, sidnéydiki makku'ari uniwérsitétining oqutquchisi kéwin karriko ziyaret qilin'ghan bolup, kéwin karriko ependi sözide buning éniqla xitayning chet'ellerdiki tenqidiy awazlarni jimiqturush herikitining bir parchisi ikenlikini bildürgen. U؛ “Meyli Uyghur, meyli tibetlik, meyli xitay yaki awstraliyelik yaki amérikiliq bolushidin qet'iynezer u xitayning barghanséri chékidin éship kétiwatqan siyasetlirini tenqidla qilidiken, hamini bérip xitayning bésimigha uchraydu” dégen.

Maqalide yene, amérika jorjtown uniwérsitétining tarix proféssori, tonulghan Uyghur tarixi tetqiqatchisi, Uyghur diyari tarixi heqqidiki “Yawro-asiya ötkili-shinjangning tarixi” namliq kitabning aptori jéymis milward ependiningmu sözige yer bérilgen. Umu sözide, chet'ellerdiki Uyghurlarning uruq-tughqanlirigha bésim ishlitish xitay ezeldin ishlitip kéliwatqan bir wasite bolush birge, uning yuqiri pen-téxnika bilen téximu kücheygenlikini éytqan.

Amérikidiki kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay bölümi mudiri soféy réchardson xitayning bu “Yirginchlik wasitisige choqum küchlük qarshiliq körsitilishi kérekliki” ni bildürdi. “Menche xitayning chet'ellerdiki Uyghurlargha qaratqan bésimini kücheytkenliki éniq. Mesilen aldinqi yili yazda xitay hökümiti misirgha bésim ishlitish arqiliq, al-ezher uniwérsitétida oquwatqan oqughuchilarni qayturup kétishning özila xitay hökümitining chet'ellerdiki herbir Uyghurni mejburiy qayturup ekétish bedilige bolsimu, Uyghurlarning tashqi dunya bilen bolghan alaqisini pütünley üzüp tashlashni niyet qiliwatqanliqini körsitip béridu. Xitayning bu yirginchlik istratégiyesige qarshi chet'ellerde erkin axbarat mewjut shara'itlarda yashawatqan kishiler we xitaydiki kishilik hoquq weziyitige köngül bölidighan döletler choqum xitayning bu herikitige küchlük qarshiliq körsitishi kérek, dep oylaymiz. Eger undaq bolmaydikenmiz amérika, kanada we awstraliyede yashawatqan Uyghurlarni qoghdash heqqidiki gepler qeghez yüzidiki geplerge aylinip qélip, öz menisini yoqitidu”.

Ilshat hesen ependi xitay hökümitining chet'ellerdiki Uyghurlargha qaratqan bésimini yenimu kücheytishi mumkinlikini, buning üchün herbir Uyghurning hoshyar bolushi we alaqidar orunlarni bu ehwaldin xewerdar qilishi kéreklikini bildürdi. U mundaq dédi: “Aldi bilen mushundaq tehditke uchrighan Uyghurlar choqum ehwalni turushluq döletlirining alaqidar organlirigha yetküzüshi kérek. Qachan, qandaq shekilde, néme arqiliq tehdit qilin'ghanliqini éniq yetküzüshi kérek. Andin, méning chet'ellerdiki Uyghurlargha tewsiyem, ular xitay hökümitining jasusluq qorali bolghan ündidarni qet'iy ishletmesliki kérek. Amal bar weten ichidiki uruq-tughqanliri bilen alaqe qilmasliqi kérek. Hazirqi shara'itta peqet shundaq qilghandila hem özini hem uruq-tughqanlirini qoghdighili bolidu”

Soféy réchardson xanimmu xitayning bésimigha uchrighan Uyghurlarning bu ishni choqum özliri turushluq döletler hökümetlirige xewerdar qilishi kéreklikini, mushundaq qilghanda bu mesilini ikki dölet diplomatik alaqiliride otturigha qoyushqa bolidighanliqini eskertti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.