Uyghur élidiki nazaret sistémilirini ishlepchiqiriwatqan xitay shérketliri we ularning gherblik meblegh salghuchiliri

Muxbirimiz irade
2018.06.19
meschit-kamera.jpg Uyghur élida kocha, mehelle we meschitlerni közitish üchün bulung puchqaqlargha ornitilghan közitish apparatlirining biri. 2010-Yili 2-iyul, ürümchi.
AFP

Xitay hökümiti Uyghur élida yolgha qoyuwatqan yuqiri téxnikiliq nazaret sistémiliri nöwette xelq'ara axbaratlarda belgilik diqqet qozghimaqta. Bir qisim metbu'atlar Uyghur élidiki bixeterlik sistémiliri qurulushliri arqiliq qisqa muddet ichide zor miqdarda paydigha érishken bezi xitay téxnika shérketlirining amérika qatarliq gherb elliridiki chong shérketler bilen bolghan alaqisini tekshürüp, u shérketlerning Uyghur élidiki éghir insan heqliri depsendichilikige wasitilik halda shérik boluwatqanliqini tenqid qilghan.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, yéqinda amérikida neshrdin chiqidighan “Tashqi siyaset” zhurnilida “Xitayning yiraq gherbide musulmanlar nishan qilin'ghan nazaret sistémilirini ishlepchiqirish arqiliq béyiwatqan shérketler” mawzuluq bir parche zor hejimlik maqale élan qilindi. Maqalide Uyghur élidiki yuqiri pen-téxnikiliq nazaret sistémiliri qurulushini höddige élish arqiliq qisqa muddet ichide zor daramet hasil qilghan ikki chong xitay shirkiti we shundaqla ularning bir qisim chet'el shérketliri bilen bolghan alaqiliri tekshürüp tetqiq qilin'ghan.

Maqalide mundaq déyilgen: “Xitayning yiraq gherbidiki shinjang rayonida xitay dunyaning eng mukemmel we eng inchike nuqtilirighiche közitilidighan dölet nazaret sistémiliri arqiliq Uyghur musulmanlirini teqibge almaqta. Xitay ‛térrorluqqa qarshi turush‚ herikitining bir parchisi dep atiwalghan bu sistéma gaz qachilash orunlirida yüz perqlendürüsh sistémisi we wifi tapquch dep atilidighan we torgha ulan'ghan téléfonlardiki uchurlarni mexpiy halda yighiwélish iqtidarigha ige üskünilerni öz ichige alidu. Ikki yil mabeynide da'iriler nechche on minglighan Uyghur we bashqa musulmanlarni xitay ‛qayta terbiye merkizi‚ dep atiwalghan yoshurun lagérlargha solandi. Bu tutqunlar üchün we bashqa milyonlighan kishiler üchün xitay hökümitining pen-téxnikidiki bu tejribiliri shinjangni bir éghir bésim astidiki, insanlarning hayatining her bir détalighiche közitilidighan ‛orwéliyan türme döliti‚ ge aylanduruldi. Emma xitayning nazaret sistémiliri ishlepchiqiridighan shérketliri üchün bolsa bu rayon yene pütünley bashqa bir ehmiyiti bar. U bolsimu kirimi intayin yaxshi bir bazar we yéngi üskünilirini sinaq qilidighan bir tejribixanidur. Bezi tetqiqatchilar we pa'aliyetchiler xitaydiki öz saheside bashlamchi bolup kétiwatqan bu shérketlerning hetta bezi gherb shérketliri bilen hemkarliqi barliqini ilgiri sürmekte. Ularning bu heqtiki tekshürüsh netijiliridin qarighanda, dunya miqyasida nurghun kishilerning xitaydiki bu eng éghir insan heqliri depsendichilikidin menpe'et éliwatqanliqi melum.”

Maqalide éytilishiche, xitaydiki bixeterlik kamérasi ishlepchiqiridighan daxu'a we xaykwisn din ibaret ikki chong shirkiti gerche xelq'arada tonulmisimu biraq ular dunyaning eng chong kaméra ishlepchiqarghuchisi bolup hésablinidiken. Dunyadiki bixeterlik kaméralirining üchtin birini ishlepchiqiridighan bu ikki shirketning shénjin pay chéki baziridiki qimmiti 70 milyard dollargha yétidighan bolup, dunyada keng tonulidighan SONY markisidinmu éship ketken. Xaykwisn shirkitining xitay hökümiti bilen qoyuq alaqisi bar bolup, bu shirket re'isi yéqinda xitay xelq qurultiyigha wekil bolup saylinip kirgen. 

Melum bolushiche, yuqiridiki bu ikki shirket chén chüen'go Uyghur élige partkom sékrétari bolup yötkilip kélip rayonning xewpsizlik rasxotlirini ikki hesse ashurup, yilliq meblighini 9 milyard dollargha chiqarghandin béri zor kölemlik nazaret sistémilirigha a'it 11 qurulush türi boyiche jem'iy 1. 2 Milyard dollargha érishken. Bu qurulushlarning köpi 2017-yili élip bérilghan bolup, shu yili bu shérketlerning yilliq daramitimu 30-40 pirsent arisida ösüp mangghan iken. Bu qurulushlar zor kölemlik bolup, Uyghur éli da'irilirining “Bixeter nahiye” dep atalghan siyasiti boyiche yalghuz yeken nahiyisidiki qurulush türi boyiche alidighan paydisi 686 milyon dollar iken. Xaykwisn shirkiti qolgha keltürgen yene bir qurulush türi bolsa ürümchige ornitilidighan 30 ming kaméra qurulushi bolup, peqet mushu qurulushning özila 79 milyon dollargha yaraydiken. Yuqiridiki shérketlerge ötküzüp bérilgen qurulush türliri peqet bixeterlik kaméraliridin sirt yene, widéyo körünüshlirini analiz qilish merkizi, eqilliq nazaret sistémisi, chong sanliq melumat merkizi, saqchi ponkitliri we uchquchisiz ayropilan qatarliqlarnimu öz ichige alidiken. Yuqiridikilerning köpi hazir qurulush basquchida bolush bilen birge yene bir qisimlirining qurulushi tamamlinip bolghan iken. 

Aptor bu heqte daxu'a shirkiti bilen xaykwisn shérkitini ziyaret qilmaqchi bolghan. Biraq, xaykwisn shirkiti jawab qayturmighan. Emma daxu'a shirkiti bolsa özining peqet xitayning bashqa jayliridikige oxshashla rayonni mal bilen teminlewatqanliqini, kéyinki bu qurulush türliridiki artishning özliri üchünmu bir kütülmigen ehwal bolghanliqini éytqan. 

Maqalige qarighanda, xaykwisn shirkitining 42 pirsent pay chéki xitay hökümitige qarashliq bolghan “Xitay éléktronluq téxnika guruhi” gha tewe bolup, bu guruh Uyghur élige zich munasiwetlik xitay dölet mudapi'esining eng muhim kötüre alghuchisi iken. “Blumbérg géziti” yuqiridiki bu guruhning melum nishanliq kishiler belgilen'gen da'iridin chiqip ketken teqdirde hökümet da'irilirige xewer béridighan bir xil sistémini tereqqiy qilduruwatqanliqini xewer qilghan. Yuqiridiki shirket yene irq we millet perqini perqlendüreleydighan téxnikisinimu ochuq-ashkara élan bérip bazargha séliwatqan bolup, widiyoluq élanda bu sistémining kishilerning bezi millet terkiblirige tewe bolghan-bolmighanliqini perqlendüreleydu, dégen. Emma “Tashqi siyaset” zhurnilining éytishiche bu téxnikining Uyghur élida téxi ishqa kirishtürülgen yaki kirishtürülmigenliki éniq emes iken. 

Xelq'ara erkinlik sariyining tetqiqatchisi sarah kuk xanim bügün bu heqte ziyaritimizni qobul qilip, xitay hökümiti Uyghur élida yolgha qoyuwatqan yaki yuqiriqidek millet ayrimichiliqi qilidighan téxnikilarning alliqachan bashqa döletlergimu éksport qiliniwatqanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Xitaydiki yüz perqlendürüsh sistémisi yasaydighan bir qisim shérketler alliqachan özining mehsulatlirini bashqa döletlerge éksport qilishqa bashlidi. Mesilen, ularning malayshiya saqchi da'iriliri bilen bu jehette soda qilghanliqini bilimiz. Bu shérketlerning peqetla xitay hökümiti bilenla emes belki dunyaning bashqa jayliridiki démokratik bolmighan bashqa dölet hökümetliri bilen hemkarlishiwatqanliqi éniq. Xitay özining bundaq nazaret sistémiliri we siyasetlirini bashqa döletlergimu éksport qiliwatidu. Biz kündin-kün'ge buning yenimu köp misallirini körüwatimiz. Menche, bu muhim bir mesile.” 

Melum bolushiche, xitay hökümiti ötken yildin buyan yuqiridiki bu shérketler bilen Uyghur élining yéza-qishlaqlirigha yenimu köp kaméra orunlashturush üchün hemkarlashmaqtiken. “Tashqi siyaset” zhurnili maqaliside bu heqte awstraliye latrobi uniwérsitétining oqutquchisi jéymis layboldni ziyaret qilghan. Jéymis laybold sözide “Xitay hökümiti Uyghur élida meschitlerni uzun yillardin buyan kaméra arqiliq nazaret qilip kelgen bolsimu, buning emdi yéza-qishlaqlarghimu keng omumlashturulushi diqqet qozghaydu. Bu xitay hökümitining rayondiki intayin az térror tehditige mas kelmeydighan tedbirlirining yene biri hésablinidu. Bu xuddi bir chiwinni bashqurulidighan bomba bilen atqandek bir ish,” dégen. 

Maqalide bayan qilinishiche, yuqiridiki bu shérketlerning daramiti we pay chek baziridiki qimmitining yuqiri bolushi chet'ellerdiki meblegh salghuchi shérketlerni we ularning milyonlighan xéridarlirini qiziqturuwatqan amil bolup, Vanguard, JP Morgan, Fidelity qatarliq xelq'araliq chong shérketlerning milyonlighan xéridarliri yuqiridiki bu xitay shérketlirige meblegh salmaqtiken. Mesilen, 2016-yili xaykwisn shirkiti pay chek bazirigha kirgendin béri uning pay chek bahasi 70 pirsentke yéqinlishipla qalmay, bu shérketlerning pay chékige bolghan telepmu üzlüksiz artmaqtiken. Buningdin sirt, yuqiridiki bu ikki xitay shirkiti yene amérikining intil we widiya qatarliq shérketlirining téxnikilirini sétiwélip nazaret iqtidarini qattiq kücheytmektiken. Maqale aptori bu shérketlerge yenimu köp meblegh séliniwatqanliqini tekitligen. Biz bu heqte amérikidiki JP Morgan shirkiti bilen alaqe qilghan bolsaqmu, bir jawab alalmiduq.

Tetqiqatchi sarah kuk xanim bolsa dunya miqyasidiki nurghun shirket we kishilerning bilip-bilmey xitay hökümitining Uyghur élida yürgüzüwatqan bésim siyasetliri arqiliq pul tépiwatqanliqini, shunga buninggha qarita tonushni chongqurlashturushning intayin muhimliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Menche, bu xelq'araliq meblegh salghuchilar némige meblegh sélishi yaki salmasliqi kérek, bundaq mesililerde qandaq qarar chiqirishi kérek, dégen bir munazirining bir qismi. Elwette, bu yerde bir qisim chong shérketler ijtima'iy mes'uliyetke we tijaret exlaqigha we shirketning obrazigha intayin ehmiyet béridu. Shunga men bu shérketlerge we bu shérketler arqiliq meblegh séliwatqan kishilerge özlirining qandaq nersige meblegh séliwatqanliqini, buning qandaq yerde ishlitiliwatqanliqini bildürüsh bek muhim, dep qaraymen. Mushu jehettin alghanda, ‛tashqi siyaset‚ zhurnilida chiqqan bu xewer intayin muhim. Chünki u bu shérketlerni we ularning xéridarlirigha bérilgen bir signal. Belkim nurghun kishiler we shérketler peqet reqemlergila qarap özliri pay chékini sétiwéliwatqan bu shérketlerning néme qilidighanliqi yaki ularning qiliwatqan ishlirining qandaq bir aqiwetni keltürüp chiqiriwatqanliqini bilmesliki mumkin. Shunga men bu jehette shérketler we ularning xéridarlirini oyghitish, ulargha bu heqte melumat bérish bek muhim. Men bundaq maqalilerni yenimu köp élan qilinishi kérek dep qaraymen.” 

Derweqe, bu yil 5-ayning 15-küni, amérika kéngesh palata ezasi marko rubiyo we kéngesh palata ezasi kiris similar amérika soda ministiri waybér rosqa ochuq xet yollap, amérikidiki bezi téxnika shérketlirining özining mallirini xitay qoralliq saqchi we bixeterlik qisimlirigha sétip bérish mesilisini tekshürüshni telep qilghan idi. Ular ochuq xétide xitay hökümitining puqralarning, bolupmu Uyghurlarning pikir erkinliki, sayahet erkinlikige éghir tehdit peyda qiliwatqanliqini, xitay hökümitining alahazel bir milyon'gha yéqin Uyghurni lagérlargha soliwalghanliqini tekitlesh bilen birge amérika soda ministirining amérikidin xitaygha sétiliwatqan mallarning qandaq orunlarda ishlitiliwatqanliqini tekshürgen yaki tekshürmeydighanliqini sorighan we amérika shérketlirining bu insan heqliri depsendichilikige shérik bolup qalmasliqi kéreklikini eskertken idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.