2017‏-Yili yurtigha qaytqan Uyghur “Ghazatchilar” ning 10 hesse köpeygenliki gumanliq

Muxbirimiz erkin
2018.01.11
qeshqer-chegra-herbiy.jpg Xitay eskerning muxbirlarni xitay-pakistan chégrasidiki herbiy aptomobillirini süretke tartishtin cheklewatqan körünüshi. 2009-Yili 10-iyul, qeshqer.
AP Photo/Elizabeth Dalziel

2017‏-Yili ottura sherq döletliridin qaytip chégrada tutqun qilin'ghan Uyghur “Ghazatchilar” ning aldinqi yilqidin 10 hesse köpiyip, xitaygha jiddiy xiris peyda qilghanliqi heqqidiki bu uchur xitay hökümet mutexessisliri teripidin otturigha qoyulghan.

Mezkur uchurni xitay hazirqi zaman xelq'ara munasiwetler institutining bashliqi ji jiyé ötken yili 12‏-ayning axirliri béyjingda ötküzülgen bir xelq'ara yighinda tilgha alghan. Emma u aldinqi yili qanche Uyghurning “Ghazatchi” dep chégrada tutqun qilin'ghanliqi yaki 2017‏-yili 10 hesse köpeygen bu Uyghurlarning konkrét sani heqqide héchqandaq uchur bermigen.

Bu xewer 8‏-yanwar küni xongkongda chiqidighan “Jenubiy xitay etigenlik géziti” de élan qilinip, mutexessisler, xelq'ara axbaratlar we kishilik hoquq teshkilatlirining alahide diqqitini qozghighan idi. Arqidinla bu xewer xitayning “Yer shari waqti géziti” de élan qilindi. “Yer shari waqti géziti” peyshenbe küni élan qilghan xewiride, nurghun “Térrorchilar” ning xitay pasporti bilen shangxey, béyjing qatarliq jaylargha kirgenliki, chégra bashqurushning kücheytilgenlikini ilgiri sürgen.

Biraq xitay hökümet mutexessislirining yuqiriqi sanliq melumati bezi mutexessislirining gumanini qozghidi. Ular konkrét we ishenchlik sanliq melumat bolmay turup, bu xulasige kélishning müshkül ikenlikini bildürdi.

Amérikidiki xitay weziyet analizchisi, amérika prénsiton uniwérsitéti xitay tetqiqat merkizining tetqiqatchisi chén kuydé ependining qarishiche, xelq'ara jama'et yuqiriqi sanliq melumatning rast-yalghanliqini estayidil tekshürüshi kérek.

U peyshenbe küni ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Qolimizda yéterlik matériyal bolmay turup, konkrét sanning qanche ikenlikige höküm qilalmaymiz. Shunga, buninggha késip bir néme démek müshkül. Lékin shu nerse bizge ayan, xitay hökümiti uzundin béri shinjangning musteqilliq heriketlirini, shinjangdiki Uyghur xelqining öz özini bashqurush teleplirini nahayiti qattiq basturup keldi. Bu eng eqelliy ré'alliq. Shunga, bashqa döletlerdin qaytqan atalmish da'éshchilarning sani 10 hesse köpeydi, dégen bu uchurgha derhal ishinip ketmey, bashqa qanallar arqiliq tekshürüp béqishimiz kérek. Buning rast-yalghanliqini yene xelq'ara jem'iyetning estayidil tekshürüp béqishi zörür.”

Xitay hökümiti 2017‏-yili misir, se'udi erebistan, ereb birleshme xelipiliki, türkiye qatarliq döletlerde oquwatqan yaki tijaret qiliwatqan Uyghurlarning yurtidiki a'ile-tawabi'atlirini görüge tutup, nurghun Uyghurlarni mejburiy qayturup ketken. Qayturup barghan nurghun Uyghurlar chégrada yaki yurtigha béripla tutqun qilin'ghan. Ularning ichidiki beziler “Yépiq terbiyelesh merkezliri” ge solan'ghan, beziler qamaq jazalirigha höküm qilin'ghan.

Bezi közetküchilerning ilgiri sürüshiche, xitay hökümet mutexessislirining yuqiriqi uchurni tarqitishtiki meqsiti 2017‏-yili bésim bilen yurtigha qaytqan bir qisim Uyghurlarni “Ghazatchi” dep tutqun qilip, özining Uyghur rayonidiki eqelliy kishilik hoquqqa xilap qilmishlirini qanunluq qilip körsitishken.

Amérika erkinlik sariyi xitayning térrorluqini bahane qilip, Uyghurlarni basturuwatqanliqini otturigha qoyup kéliwatqan kishilik hoquq teshkilatlirining biri. Mezkur organning aliy derijilik tetqiqatchisi sarah kuk xanim peyshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, buninggha ikki nuqtidin qarashqa bolidighanliqini bildürdi. Uning qeyt qilishiche, istratégiyelik nuqtidin qarighanda, bu xitayning Uyghurlargha tutqan siyasitidiki mesilini échip béridiken.

Sara kuk mundaq deydu: “Istratégiyelik nuqtidin qarighanda, eger yuqiriqi sanliq melumat rast bolghan teqdirdimu, bu bir mesilining barliqini, xitay hökümitining uninggha tutqan mu'amilisining bu mesilini éghirlashturuwatqanliq'ini körsitidu. Chünki, xitay hökümitining bu xil heriketlerge pewqul'adde éghir qamaq jazalirini bérishi, tenqidchiler otturigha qoyup kelgen bir endishe. Uning qol téléfonida widé'o körgen yash ösmürlerni, minglighan kishilerni qanunsiz tutup turush lagérlirigha solishi, mana bular del radikalliqni kücheytidu. Chünki, u burun hökümet bilen héchqandaq jiddiy mesilisi yoq kishilerni nishan'gha élip, ularni dölet diktatoriliq apparatining qurbanlirigha aylandurup qoyidu. Netijide bu ularda naraziliq peyda qilip, ularni radikallishishqa yaki bezide zorawanliq wasitilerni qollinishqa élip baridu. Chünki, bu ularda diniy ibaditini tinch beja keltürüshke purset yaki qanuni kapalet yoq, dégen tesirat peyda qilidu.”

Sara kukning ilgiri sürüshiche, xitayning siyasitige qanun we kishilik hoquq nuqtisidin qarighandimu éghir mesile bar. U, xitayning Uyghurlargha alaqidar ishlarda zorawanliq bilen tinch heriketlerni ayrimaydighanliqini bildürdi.

Sara kuk mundaq deydu: “Uning siyasitige kishilik hoquq we qanun nuqtisidin qarighandimu mesile bar. Eger siz térrorluqqa qarshi turush, xitay hökümitining radikalliq, zorawanliq mesilisidiki endishisining heqiqiy sewebige qarisingiz, u meyli diniy, meyli siyasiy, meyli kishilerning shinjang we uning ichi-sirtida boluwatqan ishlar toghrisidiki uchur almashturushida bolsun, tinch heriketler bilen zorawanliqni ayrimaydighanliqi, bu ishlarni oxshash jazalaydighanliqini körisiz. U ilham toxti we shuninggha oxshash héchqandaq zorawanliqqa arilashmighan kishiler bilen radikalliqqa ariliship qalghan kishilerge oxshash jaza béridu. Bu meyli qanun jehettin qarighandimu, meyli kishilik hoquq nuqtisidin alghandimu bir éghir mesile.”

Xitay hökümiti 2016‏-yilning axirliridin bashlap Uyghur aptonom rayonida pewqul'adde qattiq amanliq tedbirlirini élishqa bashlighan. U, yuqiri téxnikiliq közitish apparati, bixeterlik kaméralirini omumlashturup, Uyghurlarning kündilik herikitini qamal qilghan. Ularning d n a ewrishkisi, qan tipi, köz nuri, barmaq izini élip, bi'ologiyelik uchurlirini toplighan. “Yépiq terbiyelesh merkezliri” ni qurup, minglighan, onminglighan Uyghurni solighan. Diniy pa'aliyetler, klassik eserler, tarixiy shexsler cheklinip, idé'ologiyelik kontrolluq kücheytilgen. Edebiyat, sen'et sahesidiki nurghun yazghuchi, edib, sen'etkarlar tutqun qilin'ghan yaki iz-déreksiz yoqalghan. Uyghur tijaretchiler tutqun qilinip, ularning bashqurushidiki nurghun karxana we shirketler taqalghan idi.

Chén kuydé ependi peyshenbe küni radiyomizning ziyaritini qobul qilghanda, xitayning hazirqi siyasitini yene dawamlashturushqa bolmaydighanliqini agahlandurdi. U mundaq deydu: “Tarixiy jehettin qarighanda, yéqinqi 20 nechche yildin béri xitay merkizi hökümiti yaki xitay kompartiyesi shinjangdiki Uyghur xelqining öz özini bashqurush telipi we ularning asasi turmushi, négizlik hoquqigha éghir zerbe bérip keldi yaki tartiwaldi. Mana bu biz köpchilik étirap qilishimizgha tégishlik hemmige melum ré'alliq. Bu ehwalni yenimu dawamlashturushqa bolmaydu.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.