Уйғур елини зиярәт қилған саяһәтчиләрниң “қәшқәр қәдимий шәһәр” һәққидики тәсиратлири

Мухбиримиз ирадә
2018.10.19
qeshqer-cheqish-kiran.jpg “әлалаштуруш” баһаниси билән чиқиливатқан қәшқәр шәһири вә мәсчитләр.
Social Media

Уйғур елидики юқири техникилиқ назарәт системиси, бихәтәрлик камералири, қәдәмдә бир учрайдиған бихәтәрлик тәкшүрүшлири районни зиярәт қилип кәлгән чәтәллик саяһәтчиләргә фантазийәлик филимлардики пән-техникиниң күчи билән мутләқ контроллуқ ишқа ашурулған қараңғу бир келәчәкни әсләтсә, шуниң билән мас қәдәмдә уйғур миллий мәдәнийитиниң тарих сәһипилиригә көмүлүш гирдабиға берип қалғанлиқиму уларни қаттиқ әпсусландурмақта.

Йеқинда уйғур елини зиярәт қилип кәлгән чәтәллик саяһәтчиләр бу һәқтә елан қилған зиярәт хатирилиридә болупму қәшқәрдики өзгичә мәдәнийәтниң вәйран қилинғанлиқини баян қилди. Йеқинқи айларда уйғур елиниң үрүмчи, қәшқәр, хотән, корла қатарлиқ нурғун җайлирини зиярәт қилиш пурситигә еришкән бир америкилиқ яш өзиниң көргәнлирини радийомиз билән ортақлашти. Өз исмини ашкарилимай туруп бизниң зияритимизни қобул қилған бу яш қәшқәр һәққидә тохталғанда қәшқәрдә уйғурларға хас болған мәдәнийәт изналириниң асасән қалмиғанлиқини әпсуслиниш ичидә баян қилди. У өзиниң районға бериштин аввал уйғурлар вә уларниң мәдәнийити һәққидә көп материялларни көргән болғачқа уйғур мәдәнийитиниң қандақлиқи һәққидә каллисида бәзи ениқ мәлуматлар барлиқини, бирақ у җайға барғанда болса өзиниң күткәндәк мәнзирә билән әмәс, бәлки көпрәк хитай мәдәнийитини көргәнликини тилға алиду. 

У мундақ деди: “мәнчә, хитай һөкүмити райондики йәрлик мәдәнийәтниң орниға хитай мәдәнийитини дәсситиш үчүн көп күч чиқирипту. Чүнки район мән ойлиғандинму бәкрәк хитайлашқан иди. Мәсилән, қәшқәрдики ‛қәдимий шәһәр‚ райони дәп аталған җай - у йәрниң әмәлийәттә ‛қәдимий‚ әмәсликини, техи бир қанчә йил аввалла ясалған бир йәрликини бир қарапла биләләйсиз. Бу йәр интайин қаттиқ контрол қилинған икән. Раст гәпни қилсам, у йәр маңа худди һайванатларни көрүп, улар билән рәсимгә чүшидиған бағчиларни әсләтти. У йәрдә миллийчә кийимлирини кийишивалған уйғурлар баркән, андин хитай саяһәтчиләр келип рәсимгә чүшидикән. Йәни униң тешиға чиқсиңизла уйғур миллий мәдәнийитигә аит һечнемә көрмәйсиз. Уйғурларниң миллий мәдәнийити қаттиқ бузғунчилиққа учрапту. Мана бу зияритимдә мени әң ечиндурған бир иш болди.” 

Йеқинда йәнә қәшқәрни кесип өтидиған бир хәлқаралиқ мотсиклит мусабиқисиниң қатнашқучиси тәрипидин “реаксийә” намлиқ тор бәттә елан қилинған мақалидиму мана бу мәсилә алаһидә оттуриға қоюлған. Мәзкур әслиминиң муәллипи росәй сисил “хитай һөкүмитиниң қәдимий йипәк йолиниң таянч нуқтиси қәшқәрни вәйран қилиши” дәп мавзу қоюлған бу зиярәт хатирисидә мунулар баян қилинған: “бу йил июнда бизниң әтритимиз йепйеңи селинған ‛қәдимий шәһәр‚ ни, җүмлидин қәдимий шәһәрниң у әслидики җәзбидарлиқи вә тарихиниң әң чакинилаштурулған һалитини зиярәт қилдуқ. Бу қетим бир адәмму бизгә гәп қилмиди. Илгири биз бу йәргә кәлгәндә адәмләр мотсиклитлиримизни оривелип биздин қумдәк соал сорайтти. 1989-1990-Йилларда мән көргән қәшқәр әнә шундақ иди. . . Мән көргән топилиқ кочилар, лайдин ясалған өйләр, кечилири бу кочиларни бойлап маңғиниңизда һойлилардин қулиқиңизға аңлинип туридиған гуңур-муңур авазлар, асманни бир алидиған мәзинниң әрзан авази, қәдимий шәһәр кочилирида маңғиниңизда ешәккә қетилған яғач һарвилардин чиқиватқан ғиҗир-ғиҗир авазлар. . . . Бүгүн буларниң һечбиридин әсәр йоқ. Хитайлар бу кона базарларни, униң қәдимий тамлирини чеқип түптүз қиливетипту.” 

Йеқинда, рус вә инглиз тиллирида нәшр қилинидиған “медуза” намлиқ тор бәттиму бир рус тиллиқ саяһәтчиниң қәшқәрдики зиярәт хатириси елан қилинған иди. Бу кишиму худди десний бағчилириға охшаш ясап қоюлған бу аталмиш “қәдимий шәһәр” районида уйғурларға қариғанда уларни рәсимгә тартиватқан хитайларниң алаһидә көплүкини баян қилған иди. Бизниң радийомизға әһвал инкас қилған юқириқи америкилиқ яш болса қәшқәрни саяһәт қиливатқан хитай саяһәтчиләрниң һәрикәтлириниң өзидә аҗайип бир туйғу пәйда қилғанлиқини ейтти. У буни мундақ дәп изаһлиди: “мени қәшқәрдики зияритим җәрянида йәнә бир нәрсә мени интайин биарам қилди. Нурғун хитай саяһәтчиләр уйғурлар худди бир мәнзиридәк, улар адәм әмәс худди бир җисимдәк муамилә қилидикән. яки мундақчә ейтсам, улар башқа бир инсанларни зиярәт қиливатқандәк әмәс, бәлки худди бир сафари саяһити қиливатқандәк туйғу бериду. Бу маңа бәк башқичә билинди. Бу хитай саяһәтчиләрниң уйғурларға қарашлири, қилған муамилиси вә уйғурлар һәққидә қилишқан параңлирида мустәмликә қилғучи бир милләтниң кибрини наһайити ениқ һес қилисиз. Раст гәпни қилсам, уни көрүп бәдиним шүркүнүп кәтти” 

Хитай һөкүмитиниң хитай болмиған милләтләргә болупму уйғурларға очуқ-ашкара һалда ирқчилиқ сиясити йүргүзүватқанлиқини баян қилған бу америкилиқ яш у йәрдики вәзийәтниң һазир хәлқара мәтбуатларда елан қилиниватқандинму нәччә һәссә еғирлиқини қәйт қилди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.