Uyghurlar muhajirette özini saqlap qalalamdu (1)

Ixtiyariy muxbirimiz abduweli ayup
2017.12.22
germaniye-ana-til-kursi.jpg Gérmaniyediki ana til kursida ders ötülmekte. 2017-Yili 6-dékabir.
RFA/Abduweli Ayup

Xelq'araliq metbu'atlarda Uyghur élining “Üsti ochuq türme” ge aylan'ghanliqi xewer qiliniwatqan yéqinqi aylardin buyan Uyghur ziyaliylar arisida bu heqte izdinishler, türlük resmiy we gheyriy-resimi teshkillinishler körülüshke bashlidi. Türlük tor betler, tor xatiriliri we wats'ap topliri qurulup Uyghurlarning mewjutluq mesilisi munazire obyéktigha aylinishqa bashlidi. Bolupmu wats'ap toplirida bu heqte sözliniwatqan léksiyelerning bekrek kengri tarqiliwatqanliqi melum. Buning ichide anglinishi alahide yuqiri boluwatqan, doktor erkin sidiq sözligen “Uyghurlar özini saqlap qalalamdu” dégen téma munazirilerge seweb bolmaqta.

Biz muhajirettiki Uyghurlarning mewjutluqini qandaq saqlap qélishidiki tedbirler, saqlap qalalmasliqidiki xewpler, Uyghurlargha oxshash qismetke duchar bolup müshkülattin nijatliqqa érishken qewmlerning tejribiliri qatarliqlar heqqide amérikida yashaydighan doktor erkin sidiq we türkiyede yashaydighan doktor alimjan inayetlerni ziyaret qilduq.

Doktor erkin sidiq aldi bilen yehudiylarning üch ming yildin béri yoqalmay saqlinip kélishidiki özi yekünlep chiqqan üch amil heqqide toxtaldi. Uningche ézilish, din, ma'arip arqiliq wujudqa kelgen eqil küchi we iqtidardin ibaret iken. Hazir Uyghurlar yehudiylardek ortaq bir din'gha étiqad qilidighan, qattiq éziliwatqan bolsimu, eng muhim amil bolghan ma'arip arqiliq wujudqa kélidighan eqli küch we türlük téxnikilardin mehrum iken. Uning qarishiche, bu üch amilning ichide bügünki Uyghurlarda din'gha ehmiyet bérish, ma'aripta yüksilish we téxnikida kamaletke yétishning aldini tosup qoyuwatqan iken.

Doktor alimjan inayet Uyghurlarning mewjutluqini saqlap qélishta ana tilni saqlap qélishning eng muhim orunda turidighanliqini eskertti. Uning qarshida eger Uyghurlar dinni ana tili arqiliq ögenmise, medeniyitige ana tili arqiliq warisliq qilmisa, sen'etni ana tili arqiliq qelbige ozuq qilmisa Uyghur bolalmaydiken. Ana tili yoqalghanda Uyghur dawasi mirasxorsiz, zémin igisiz qalidiken.

Doktor alimjan inayet yehudiylarning ana tilida yézilghan “Tewrat” arqiliq öz kimlikini saqlap qalghanliqini otturigha qoydi. Uning bayqishiche, yehudiylar küchlük a'ile ma'aripi endizisige ige bolup kichikidin ibray tilida yézilghan “Tewrat” ni öginip din we ana tilni puxta igilesh arqiliq mewjutluqini 3 ming yildin béri saqlap kelgen we bügünki isra'iliye dölitige sahib bolghanliqni otturigha qoydi.

Doktor alimjan inayet intérnét torining dunyani qaplighanliqi Uyghurlarning ana tilini saqlap qélishini téximu ewzel shara'itqa ige qilghanliqini otturigha qoydi. Uning qarishiche, Uyghurlar eger dunya boyiche birlikke kelgen ana til tor mektipi qurup chiqalisa, birlikke kelgen tor dersliki tüzüp chiqalisa we bir türküm torda ana til ötidighan oqutquchilar we pida'iylar qoshunini qurup chiqalisa Uyghurlarning muhajirettiki mewjutluqi saqlinip qalidiken.

Doktor erkin sidiqning qarishiche, muhajirette Uyghur kimlikini saqlap qélish üchün emeliy ish qilish muhim iken.
Doktor erkin sidiq bundin 3 ming yildin béri zulumgha uchrap yoqilish xewpige duch kelgen yehudiylarning hayatida zulumning, ézilishning ularni qandaq tawlap chiqqanliqi heqqide toxtaldi. U yene ma'arip we ana tilda öginilgen dinning yehudiylarni saqlap qélishtiki roli heqqide toxtaldi.

Doktor erkin sidiqning qarishiche, jama'et berpa qilish her qaysi ellerdiki Uyghurlarning mewjutluqini saqlap qélishta muhim rol oynaydiken. Uningche, torning jahanni qaplishi Uyghurlarning mewhum jama'etlerni qurup chiqishta paydiliq rollarni oynaydiken. U yene intérnétni Uyghurlarning ana til oqutushida muhim qoral dep qaraydiken.

Doktor erkin sidiq bir qisim ata-anilarning Uyghurlarning milliy kimlikini özi yashawatqan elning puqraliqi bilen yughurup tashlashning yaki diniy kimlik bilen milliy kimlikni zitlashturup qoyushning zörüriyiti yoqluqini yoqlighini tekitlidi. Andin Uyghurlarning kimlikidiki muhim amillar heqqide toxtaldi. Erkin sidiq axirida Uyghurlargha perzentlerge isim qoyghanda bir ottura isim qoyup uni Uyghur dep békitish teshebbusini otturigha qoydi. Uning qarishiche gherbte kishilerning ismi, ottura ismi we familisi bolghachqa Uyghurlar ottura isimgha Uyghurni tallisa baligha özining Uyghurluqini her zaman eskertip turghan hésablinidiken.

Bu heqtiki mulahizilerning dawami üchün kéyinki programmilargha diqqet bergeysiler.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.