Хитайниң 19-қурултийидин кейин уйғур сияситидә қандақ өзгиришләр болуши мумкин?

Хитай компартийәсиниң 19-қурултийи 18-өктәбир күни бейҗиңда ечилмақчи. Нөвәттә чәтәлләрдики хитай демократлири билән зиялийлири арисида 19-қурултайдин кейинки хитайниң сиясити вә хитайдики кишилик һоқуқ вәзийитидә қандақ өзгиришләр болуши муназирә темиси болмақта. Ундақта, нөвәттә “сақчи дөлити” дәп тәсвирлиниватқан уйғур дияриниң сиясий вәзийитидә хитайниң 19-қурултийидин кейин қандақ өзгиришләр болуши мумкин?

Нөвәттә хитай һөкүмитиниң 19-қурултийидин кейин хитай вәзийитидә қандақ бир өзгиришләрниң мәйданға келидиғанлиқи һәққидә охшимиған муназириләр давамлашмақта.

Болупму бултур 9-айдин башлап уйғур дияриға партком секретари қилип тәйинләнгән чен чүәнго кәлгәндин кейин, “муқимлиқни қоғдаш” намида уйғурларға қаритилған сиясәтниң барғанчә радикаллишиши, хитай ичи вә сиртидики уйғурлар арисида 18-өктәбир бейҗиңда ечилидиған мәзкур қурултайдин кейин уйғур диярида давамлишиватқан нөвәттики юқири бесимлиқ бастуруш сияситидә мәлум юмшаш болушиға қарита үмид вә арзуни күчәйтиватқанлиқи мәлум.

Хитай вәзийәт анализчилиридин нйо-йорк шәһәр университетиниң сиясий пәнләр профессори ша миң әпәнди уйғур диярида нөвәттә тарихтики әң радикаллашқан бастуруш сиясити йүргүзүлүватиду, дәп тәриплиди.

Ша миң мундақ деди: “мениңчә, 19-қурултайдин кейинму хитай һөкүмитиниң шинҗаңда давамлаштуруватқан юқири бесимлиқ бастуруш сияситидә чоң өзгириш болуши натайин. Мениң бундақ дейишимдики сәвәб нөвәттә уйғурларға қаритилған сиясәт омумйүзлүк бастуруш сияситигә өзгәрди. Алайлуқ, чоң муһиттин елип ейтсақ, бу бастуруш уйғурларниң диний паалийәтлиригә чәклимә қоюш, уйғур мәдәнийитини һәтта уйғур тилини чәкләш дәриҗисигә берип йәтти. Конкрет әһвалларни алсақ, хәвәрләрдә дейилгинидәк һазир уйғурларниң юртидин айрилип башқа җайларға берип ишләш, саяһәт қилиш, сәпәр әркинликиму чәкләнди. Уйғурлар идийә өзгәртиш намида аталмиш ‛йепиқ тәрбийәләш мәркәзлири‚ гә қамивелинип, әң әқәллий әркинликидинму мәһрум қилинди.”

Ша миң әпәнди йәнә хитайниң тибәт сияситидә қаттиқ қол бастуруш билән тонулған чен чүәнгони уйғур дияриға йөткәп келишидики сәвәб вә хитайниң 19-қурултийидин кейин хитайниң уйғур сияситидә иҗабий өзгириш болуш еһтималлиқи бар йоқлуқи һәққидә тохтилип: “19-қурултайдин кейинму хитай һөкүмитиниң уйғур сияситидә иҗабий өзгириш болмайду. Буниң сәвәби хитай һөкүмити уйғурларни тәһдит дәп қарайду,” деди.

Ша миң йәнә мундақ деди: “чен чүәнго йүргүзүватқан қаттиқ қоллуқ бастуруш сиясити әмәлийәттә хитай мәркизи һөкүмитиниң хаһиши бойичә болуватиду, дәп қараймән. Чүнки әгәр хитай мәркизи һөкүмити қоллимиған болса чен чүәнгому өз алдиға бундақ қаттиқ қол сиясәт йүргүзәлмәйду. Чүнки хитай һөкүмитиниң илгири шинҗаң вә тибәткә тәйинлигән әмәлдарлириму әмәлийәттә пәқәт хитай мәркизи һөкүмитиниң ирадиси бойичә иш қилған. Шуңа мәлум әмәлдарниң қаттиқ сиясәт йүргүзгәнлики сәвәбидин униң вәзиписидин қалдурулидиған ақивәткә қелиш еһтималлиқиму чоң әмәс. Көзитишимчә, хитай мәркизи һөкүмитиниң илгири тибәтни қаттиқ қоллуқ билән башқурушта нами чиққан чен чүәнгони йөткәп келишиниң өзила шинҗаңни интайин юқири бесим билән башқурмақчи болғанлиқини ипадиләйду. Болупму хитайниң 1-өктәбир дөләт байрими мәзгилидә уйғурларға қаритилған контроллуқ техиму күчәйди. Шуңа мениңчә, уйғурларға қаритилған бастурушниң бу қәдәр күчәйтилишидики сәвәб нөвәттә хитай һөкүмитиниң дөләт ичидә өзигә келидиған тәһдитни уйғурлар вә тибәтләрдин келиду, дегән әндишисидин болуватиду.”

Чәтәлләрдики уйғур паалийәтчилиридин америка уйғур бирләшмисиниң рәиси илшат һәсән әпәнди, уйғурларда хитайниң 19-қурултийидин кейин уйғур сияситидә мәлум юмшаш болушини арзу қиливатқан хаһишниң барғанчә күчийишидики сәвәбләр һәққидә тохталди.

Илшат әпәндиниң қаришичә, нөвәттә уйғур диярида “муқимлиқни қоғдаш” намида “террорлуқ”, “диний әсәбийлик”, “икки йүзлимичилик” ләргә зәрбә бериш намлирида һәрикәт шәклидә давамлишиватқан чекидин ашқан бастуруш сиясити мәйли хитай ичидики уйғурларда болсун, яки чәтәлләрдики уйғурларда болсун, хитайниң 19-қурултийидин кейин хитай сияситидә юмшаш болушини арзу қилидиған вәзийәтни шәкилләндүргән.

Илшат әпәнди йәнә хитайниң 19-қурултийидин кейинки хитайниң омумий вәзийити һәққидә тохтилип, ши җинпиңниң 19-қурултайда һакимийәтни техиму мустәһкәмләп, қаттиқ қол сияситини йәниму күчәйтидиғанлиқи вә уйғур елида синақ қиливатқан бесим вә қамал сияситини пүтүн хитай миқясида омумлаштуридиғанлиқини тәкитлиди.