Ши җиңпиңниң 19-қурултайдин кейинки милләтләр сияситидә қандақ өзгиришләр йүз бериши мумкин (2)

Мухбиримиз меһрибан
2017.10.16
saqchi-urumchi-kocha-qarlash.jpg Коча чарлаватқан хитай сақчилар. 2014-Йили 22-май, үрүмчи.
AP/Andy Wong

Нөвәттә хәлқара таратқулар билән вәзийәт анализчилири хитай компартийәсиниң 19-қурултийидин кейин ши җиңпиң хитайни қайси йөнилишкә башлап маңидиғанлиқи, болупму хитай һөкүмитиниң уйғур, тибәт қатарлиқ хитай болмиған милләтләргә қаратқан сияситидә қандақ өзгиришләрниң йүз беридиғанлиқи қизиқ муназирә темиси болмақта.

Хитай компартийисиниң 19-қурултийи хитайниң ички қисмидила әмәс, бәлки хәлқарадиму зор диққәт қозғаватқанлиқи мәлум. Болупму нөвәттә муқимлиқни қоғдаш намида уйғур диярида йүргүзүлүватқан қаттиқ қоллуқ бастуруш сияситиниң 19-қурултайдин кейин юмшаш еһтималлиқиниң бар-йоқлуқи чәтәлләрдики вәзийәт анализчилири билән көзәткүчиләрниң диққәт нуқтисида турмақта.

“бейҗиң баһари” журнилиниң баш муһәррири ху пиң әпәндиниң қаришичә, ши җиңпиң тәхткә чиққан алдинқи бәш йилда барлиқ васитиләрни қоллинип, һакимийәтни өз қолиға мәркәзләштүрүшкә урунуп кәлгән. Шуңа ши җиңпиңниң 19-қурултайдин кейин хитайни демократийигә әмәс, бәлки техиму мустәбитликкә вә һакиммутләқ түзүмгә башлайдиғанлиқи мумкинкән.

Ху пиң мундақ деди: “мениңчә, һазирқи әһвалда йәнила ши җинпиңгә үмид бағлап, уни хитайда демократик түзүм орнитиду дәп қараш һечқандақ асасқа игә әмәс. Чүнки у һөкүмранлиқ йүргүзгән 5 йилдин буянқи сиясий вәзийәт буни ениқ испатлиди. Ши җиңпиң һакимийәт йүргүзгән өткән 5 йилда униң оттуриға қойған ғайиси билән демократик түзүм оттурисида һечқандақ бағлинишниң барлиқини һес қилмидуқ. Көз алдимиздики реаллиқтин ши җиңпиң һакимийәт йүргүзгән мәзгилдә хитайдики һакиммутләқлиқниң илгирикидинму күчәйгәнлики испатланди.”

Ху пиң әпәнди йәнә нөвәттә уйғур аптоном райониниң хитайда мустәбитлик вә һакиммутләқлиқ әң қаттиқ иҗра қилиниватқан район икәнликини тәкитлиди. У, уйғур дияридики вәзийәтниң мав зедоң дәвригә охшайдиғанлиқини вә бу хил юқири бесимлиқ сиясий бастурушниң 19-қурултайдин кейинму давамлишидиғанлиқини билдүрди.

Ху пиң мундақ деди: “көрүватқан әмәлийәтләр уйғурларға қаритилған контроллуқниң барғанчә күчийидиғанлиқини көрситиватиду. Чүнки ши җиңпиң дәвридә униң һакиммутләқлиқ түзүми қол астидики әмәлдарлар арқилиқ қатламму-қатлам әмәлийләштүрүлүватиду. Мениңчә нөвәттә уйғур вә тибәт районида йүргүзүлүватқан қаттиқ қоллуқ башқуруш түзүмидә юмшаш вәзийити болмайду. Биз билидиған мав зедоң дәвридиму һөкүмәтниң һәрқандақ сияситигә қаршилиқ билдүрүшкә болмайтти. У чағларда шинҗаң вә шизаңдики йәрлик әмәлдарлар мәркәзгә садақитини билдүрүш үчүн бу районларда сиясәтни техиму қаттиқ иҗра қилатти. Һазирқи әһвалму шундақ. Шинҗаңға охшаш алаһидә җайларда чен чүәнгодәк һоқуқ тәмәси күчлүк әмәлдарлар өз садақитини ипадиләп техиму юқири әмәлгә еришиш үчүн бу җайларда хитай өлкилиридин пәрқлиқ һалда техиму радикаллашқан қаттиқ қол сиясәт йүргүзүши муқәррәр.”

Дуня уйғур қурултийиниң муавин рәиси пәрһат муһәммиди вә америка уйғур бирләшмисиниң рәиси елшат һәсән әпәндиләр зияритимизни қобул қилип, хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаритиватқан нөвәттики сиясити вә 19-қурултайдин кейинки уйғур вәзийити һәққидә өз тәһлиллирини ортақлашти.

Пәрһат муһәммиди өзиниң нөвәттики хитай сияситини вә уларниң уйғур диярида барғанчә күчийиватқан бастуруш сияситини йеқиндин көзитип келиватқанлиқини билдүрүп, хитай рәиси ши җинпиңниң хитай компартийисиниң ички қисмидики өзигә қарши турғучи гуруһларни бир тәрәп қилип, хитайда һакиммутләқлиқ түзүм орнитишни мәқсәт қиливатқанлиқини илгири сүрди. У, ши җиңпиңниң әң әнсирәйдиғини уйғур вә тибәт қатарлиқ җайларда йүз бериш еһтимали болған муқимсизлиқ амиллири икәнликини тәкитләп, 19-қурултайдин кейинму бу хил юқири бесимлиқ сиясәтниң давамлишидиғанлиқини билдүрди.

Америка уйғур бирләшмисиниң рәиси елшат һәсән әпәндиниң қаришичә, хитайниң 19-қурултийидин кейин уйғур вә тибәтләргә қаритилған қаттиқ бастуруш сияситиниң өзгәрмәсликигә биринчидин, хитай һөкүмитиниң өз һакимийитини мустәһкәмләш үчүн иқтисадий тәрәққиятта уйғур райониниң муқимлиқини сақлашқа еһтияҗи барлиқи, иккинчидин, уйғурлардики барғанчә күчийиватқан қаршилиқ кәйпиятидин әнсирәш амили сәвәб болидикән.

Елшат әпәнди йәнә нөвәттә уйғур дияри вә чәтәлләрдә яшаватқан уйғурлар арисида тарқалған хитайниң 19-қурултийидин кейин, “уйғур райони вәзийитидә бираз юмшаш еһтималлиқи болуши мумкин,” дегән қарашқа рәддийә бәрди. У, хитайниң уйғур районида йүргүзүватқан қаттиқ сияситидә маһийәттә юмшаш еһтималиниң йоқлуқини, әмма хитайниң бу хил қаттиқ бастуруши әксичә үнүм берип, районда бәзи күтүлмигән өзгиришләрниң йүз бериш еһтималиниң барлиқини илгири сүрди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.