Mutexessisler: “Uyghur rayonidikidek bixeterlik programmisi zor xataliqlargha seweb bolidu”

Florida shtatining parklan toluq ottura mektipide yéqinda yüz bergen zor qoralliq qatilliq weqesi amérikida shu so'alning otturigha qoyulushigha seweb boldi. Belki, amérika fédératsiye tekshürüsh idarisi gumandar nikolas kruzning amérika ijtima'iy taratqulirida élan qilghan sözlirige baldurraq diqqet qilghan bolsa, gumandarning muddi'asini aldin'ala mölcherlep, az dégende 17 kishining ölüshini keltürüp chiqarghan bu paji'ening aldini élish mumkin idi

Amérikining shunchilik mukemmel sanliq uchur ambiri turup, u buni néme üchün xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonida qollan'ghandek aldini élish xaraktérlik bixeterlik tedbiri süpitide qollanmaydu? halbuki, bu so'alning özi amérikidiki bezi qanunshunaslargha so'al peyda qilghan. Ularning ilgiri sürüshiche, xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonida qollan'ghan aldini élish xaraktérlik bixeterlik tedbirlirini qollinish zor xataliq we uwalchiliqlargha yol achidiken. 

Amérika kolombiye uniwérsitéti qanun mektipining proféssori tim wu yéqinda kanadaning “Yer shari we pochta géziti” de élan qilghan bu heqtiki maqaliside, xitaydek chong sanliq melumat ambirigha tayinip, “Aldini élish xaraktérlik bixeterlik tedbirliri” ni élishning qanchilik zor xataliqlargha yol achidighanliqi, Uyghur aptonom rayoni buning tipik misali ikenlikini bildürgen.

Uning qeyt qilishiche, kishilerni kompyutér analiz qilip, ularning xeterlik yaki xeterlik emeslikini nomur qoyush arqiliq békitishtek bu usul nurghun kishilerning “Yépiq terbiyilesh merkezliri” ge solinishigha seweb bolghan. U, “Sanliq melumat ambirini qollinip, jinayetning aldini élishning xetiri” serlewhilik maqaliside, “Buning yene bir menisi kishilerni uning kelgüside xewp xeter peyda qilish éhtimalliqigha qarap tutqun qilish yaki qolgha élish dégenliktur,” dep tekitligen. 

Bezi analizchilarning qarishiche, amérikida bixeterlik organlirining herikitini nazaret qilidighan küchlük méxanizm bar bolsimu, lékin xitayda bundaq méxanizm mewjut emesken. Kishilik hoquqni közitish teshkilatning aliy derijilik tetqiqatchisi doktor sofiye réchardson charshenbe küni washin'gtondiki amérika döletlik axbarat merkizide ötküzülgen muxbirlarni kütüwélish yighinda ziyaritimizni qobul qilip, xitayning chong sanliq melumat téxnikisini qollinishining ularda endishe peyda qilishtiki seweb amérika bilen xitayning mahiyetlik perqi iken. 

Sofiye réchardson mundaq deydu: “Amérika, awstraliye, en'gliyege oxshash döletlerde chong sanliq melumatni qollinip, tekshürüsh élip bérish mesilisini siz, men we shundaqla musteqil teshkilatlar hem erkin axbaratlar ochuq-ashkara munazire qilalaydu. Men nawada saqchi méni tekshürmekchi bolsa uning manga qarshi uchurlargha érishishi üchün sotchigha bérip, sotchining ruxsitini élishini telep qilalaymen. Méning héchqandaq ten jazasigha uchrimay uningdin érishken delillerni qanun'gha asasen adwokatning yardimide ret qilish hoququm bar. Biraq xitayda bu hoquqlarning héch biri kapaletke ige emes. Mana bu uning chong sanliq melumatni ishlitishining néme üchün endishe qozghishidiki tüp sewebtur.” 

Amérikidiki adwokat we Uyghur weziyet analizchisi nuri türkel ependining körsitishiche, xitay Uyghur rayonida téxnika jehettiki ewzellikni bashqilargha ziyankeshlik qilish meqsitide qollanmaqta iken. U, bu ehwal tizginlenmise, uning kéngiyip kétish éhtimalliqi barliqini agahlandurdi. 

Nuri türkel mundaq dédi: “Shexsi uchurgha dexli-teruz qilish mesilisi 11‏-séntebir weqesidin kéyin amérikida bashlan'ghan. Lékin amérikida erkin axbarat, puqralar hoquqini qoghdaydighan ammiwi teshkilatlar küchlük bolghanliqi üchün bu amérikida bazar tapalmidi. Bu tizginleshke uchridi. Uning üstige amérikida birsining shexsi uchurigha xalighan adem qol tegküzelmeydu. Amérikida ‛fa'iz kort‚ deydighan bir sot mehkimisi bar. Yeni bu yerde mukemmelleshken bir méxanizm mewjut. Amérika xelqidimu buni insaniyetning shexsiyiti üchün bir tehdit, deydighan qarash bar. Shunga, Uyghurlarning shexsi uchurigha tajawuz qilish, uning siyasiy meqset üchün ishlitishi insanlarning jiddiy inkasi we endishisini qozghishigha tégishlik mesile. Bu tizginlenmise uning pütün xitay zémini we bashqa döletlerge kéngiyish éhtimalliqi mewjut.” 

Nuri türkel, xitayning Uyghur aptonom rayonida téxnika ewzellikini bashqilargha ziyankeshlik qilish meqsitide ishlitishtek bu usul bashqa döletlerge kéngeyse, uning dunya medeniyiti we kishilik heq-hoquqqa éghir tehdit peyda qilidighanliqini bildürdi. 

U mundaq deydu: “Hazir pütün dunyada démokratiye, kishilik hoquq we démokratik prinsiplardin bir az qéyish mesilisi boluwatidu. Buninggha yerlik milletchilik seweb boluwatidu. Mustebit rehberlerning tesir da'irisi künséri éshiwatidu. Shi jinping menggülük prézidént bolushning hülini saldi. Putinmu shu yolda kétiwatidu. Emdi xitayning iqtisadi, siyasiy, herbiy tesirining kéngiyishi bilen birlikte uning bu xil tedbirlirining özini yaqlaydighan döletlerge éksport bolup qélishini men dunya medeniyitige, kishilik heq hoquqqa tehdit, dep körimen.” 

Kishilik hoquqni közitish teshkilati yéqinda élan qilghan bir doklatida xitayning Uyghur aptonom rayonida chong sanliq melumat téxnikisini bir xil basturush qorali süpitide qolliniwatqanliqi otturigha qoyulup, uning “Birleshme heriket supisi” arqiliq Uyghurlarni omumyüzlük teqib qiliwatqanliqini bildürgen idi. 

Proféssor tim wu maqaliside kishilik hoquqni közitish teshkilatining doklatini neqil keltürüp, Uyghurlarning tili chekliniwatqanliqi, ularning ishqa orunlishish we bashqa nurghun kemsitishlerge uchrawatqanliqini, éléktronluq teqib qilishqa uchrap, “Néme sétiwalghanliqi, nege barghanliqi, kim bilen uchrashqanliqi” ning nazaret qiliniwatqanliqini tekitligen.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatidiki sofiye réchardsonning körsitishiche, döletlerning ammiwi bixeterlikni qoghdash mes'uliyiti bolsimu, biraq xitayning Uyghur rayonidiki aldini élish xaraktérlik bixeterlik tedbirliri bu meqsettin halqip ketken iken. 

U mundaq dédi: “Elwette döletlerning ammiwi bixeterlikni qoghdash mes'uliyiti bar. Biraq bu xewp-xeterge qarshi küchini muwapiq qollinishni telep qilidu. Bu dégenlik tehditke qarshi küch qollan'ghanda kishilerning halqiliq kishilik heq-hoquqlirigha jawabkar bolush, ularning adil sotlinishi, özini ipadilishige hörmet qilish dégenliktur. Biraq biz aldini élish xaraktérlik bixeterlik programmilirida bigunah kishilerning tutqun qiliniwatqanliqi, ular toplighan uchurlirining jinayi qilmishlar bilen alaqisi yoqlighini bayqap kelduq.” 

Proféssor tim wu “Yer shari we pochta géziti” diki maqaliside xitay bixeterlik organlirining Uyghur rayonida qolliniwatqan bu xil chong sanliq melumat programmisi “Köprek yémek-ichmek sétiwalghan, kitab toplighan yaki gumanliq kishiler bilen uchrashqan shexslerning yoshurun xeterlik yaki siyasiy ita'etsiz kishiler qatarigha kirgüzüp qoyulushigha seweb bolghanliqi” eskertilip, amérikiliqlarni agahlandurghan.